Κοινωνικά δίκτυα και αγορά εργασίας: η δύναμη των αδύναμων δεσμών

Το 1969 ένας νεαρός φοιτητής κοινωνιολογίας, που ακόμα δεν είχε ολοκληρώσει τη διατριβή του, ονόματι Mark Granovetter, στέλνει στην American Sociological Review (ASR), μια πρώτη εκδοχή του άρθρου του “The Strength of the Weak Ties”, που αργότερα θα γίνει κλασική αναφορά στον τομέα ανάλυσης των κοινωνικών δικτύων, καθώς και σημαίνουσα παραπομπή για το σύνολο της ιστορίας της κοινωνιολογίας, ανεξαρτήτου κλάδου (βλ. Google Scholar). Στο άρθρο αυτό, υποστηρίζει πως οι «αδύναμοι ή χαλαροί δεσμοί» -οι γνωριμίες ή σχέσεις δηλαδή που δεν ενισχύονται από πολλαπλές αμοιβαίες φιλίες- είναι καθοριστικές τόσο στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι λαμβάνουν αποφάσεις και δρουν, όσο και γενικότερα στον τρόπο με τον οποίο ρέουν οι πληροφορίες μέσα στα κοινωνικά δίκτυα.

Το άρθρο στην πρώτη του αυτή εκδοχή, απορρίπτεται από την ASR λόγω, ανάμεσα στα άλλα, της αντισυμβατικής του προσέγγισης -σε μια περίοδο όπου, ας έχουμε υπόψη, στις ΗΠΑ μεσουρανεί επιστημολογικά το παράδειγμα του φονξιοναλισμού. Ωστόσο, η έννοια των «αδύναμων δεσμών» και η συνολική προσέγγιση, μέσω των κοινωνικών δικτύων, που εισηγείται στο άρθρο αυτό ο Granovetter βασίζονται στην εμπειρική του μελέτη Getting a Job: A Study of Contacts and Careers (1974).

Σε αυτή τη μελέτη, ο Granovetter ανέλυε τη δομή των επαγγελματικών ευκαιριών στην αγορά εργασίας, λαμβάνοντας υπόψη το ευρύτερο κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο της δεκαετίας του 1970 στις ΗΠΑ, το οποίο χαρακτηριζόταν από οικονομική αβεβαιότητα, στασιμοπληθωρισμό και υψηλά επίπεδα ανεργίας: πολλές θέσεις εργασίας δε διαφημίζονταν δημόσια από τη μία πλευρά και πολλοί άνεργοι αναζητούσαν εργασία χωρίς να μπορούν να βρουν από την άλλη. Η ανάλυση του Granovetter ανέδειξε το γεγονός πως στην προσπάθεια εξεύρεσης μιας θέσης εργασίας, ο ρόλος των κοινωνικών δικτύων είναι κομβικός. Για ποιο λόγο όμως;

 

 

Η μελέτη του διαπίστωνε πως οι ευκαιρίες στην αγορά διαμορφώνονταν μέσα από τις πληροφορίες που ήταν διαθέσιμες σε όσους αναζητούσαν εργασία. Πρόσβαση στις πληροφορίες αυτές,  σχετικά με θέσεις εργασίας που δε διαφημίζονταν δημόσια (όπως σε αγγελίες εφημερίδων την εποχή εκείνη), παρείχαν τα δίκτυα κοινωνικών σχέσεων. Συγκεκριμένα λοιπόν, όταν οι άνεργοι αναζητούσαν εργασία, δεν ήταν οι στενοί τους φίλοι ή τα μέλη της οικογένειάς τους που τους βοηθούσαν συνήθως (οι «ισχυροί δεσμοί» στην ορολογία του), αλλά οι «αδύναμοι δεσμοί», η κινητοποίηση δηλαδή άτυπων δικτύων: τα άτομα που γνώριζαν λιγότερο καλά, όπως γνωστοί ή πρώην συνάδελφοί τους.

Στην πραγματικότητα, η ανάλυση του Granovetter στο Getting a Job μέσα από την ανάλυση της δομής των σχέσεων που συγκροτούν τα κοινωνικά δίκτυα, αναδεικνύει τους τρόπους με τους οποίους διαδίδονται οι πληροφορίες εκείνες που διευκολύνουν την επαγγελματική κινητικότητα. Ωστόσο, η σημασία της ανάλυσής του ξεφεύγει από το στενό πεδίο της κοινωνιολογίας της εργασίας και την εποχή συγγραφής της μελέτης του.  

Λίγα χρόνια αφού δημοσιευτεί η έρευνά του, ο τρόπος ανάλυσης των κοινωνικών δικτύων που εισηγήθηκε θα επηρεάσει σημαντικά την πολιτική επιστήμη και την επιστήμη της πληροφορικής ακριβώς γιατί δείχνει ότι μέσω των «αδύναμων δεσμών» καθίσταται εφικτή η προσέγγιση πληθυσμών, οι οποίοι δεν είναι προσβάσιμοι μέσω των «ισχυρών δεσμών». Οι ισχυροί δεσμοί που δημιουργούνται μέσα σε κλειστές κοινότητες περιορίζουν το εύρος των διαθέσιμων  πληροφοριών. Αντίθετα, η σημασία των «αδύναμων δεσμών» έγκειται ακριβώς στη δυνατότητα γεφύρωσης αυτού του χάσματος: μεταξύ της ροής πληροφοριών στους μικρόκοσμους των τοπικών κοινοτήτων από τη μία πλευρά και αυτής του μακρόκοσμου της κοινωνικής ζωής από την άλλη -γεγονός που διευρύνει, τρόπον τινά, την εμβέλειά δράσης των ατόμων.

Η ανάλυση του ρόλου των κοινωνικών δικτύων είναι, επίσης, σημαντική σήμερα στο πλαίσιο κατανόησης της λειτουργίας των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (social media). Η ανάλυση των αδύναμων δεσμών στα social media μας επιτρέπει να κατανοήσουμε πώς οι πληροφορίες ή οι τάσεις μπορούν να ταξιδέψουν μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, επηρεάζοντας τη συμπεριφορά και τη λήψη αποφάσεων σε μεγαλύτερη κλίμακα. Η συμβολή του Granovetter στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο σχετίζονται οι άνθρωποι στα κοινωνικά δίκτυα είναι σημαντική στη συνολικότερη ανάλυση του κοινωνικού κόσμου.

Δ.Λ.

Η εποχή του χρέους

Όταν το 2009 ξεκίνησε η κρίση, το δημόσιο χρέος της Ελλάδας ανερχόταν σε περίπου 299 δισ. ευρώ. Εξαιτίας της κρίσης εκτοξεύθηκε στα 350 δισ. ευρώ, για να περιοριστεί με τη συμφωνία του 2012 στα 285 δισ. ευρώ. Στο μεσοδιάστημα όμως, ως αποτέλεσμα της ύφεσης, της κρίσης στην ευρωζώνη και των μέτρων που απαιτούσαν οι πιστωτές, η ελληνική οικονομία είχε πραγματοποιήσει αναγκαστική προσγείωση. Ενώ το 2009 το ελληνικό ΑΕΠ ανερχόταν σε περίπου 240 δισ. ευρώ, εντός του 2012 θα υποχωρούσε στα 191,1 δισ. ευρώ. Κι αν το 2009 το χρέος της Ελλάδας χαρακτηριζόταν μη βιώσιμο, το 2012 κατέστη σαφές ότι, ακόμη κι αν λαμβάνονταν υπόψη οι παραχωρήσεις των επίσημων πιστωτών, τίποτα δεν είχε αλλάξει. Στο μεταξύ, ύστερα από τόσα χτυπήματα που είχε δεχθεί, η ελληνική κοινωνία είχε γίνει αγνώριστη. Ενώ το 2008 η ανεργία στην Ελλάδα ήταν 8% τέσσερα χρόνια αργότερα πλησίαζε ακάθεκτη το 25%, καθώς οι μισοί νεαροί Έλληνες είχαν μείνει χωρίς δουλειά. (...)

(Adam Tooze, Πολιτική οικονομία μιας κατάρρευσης, ΠΕΚ, Ηράκλειο, 2022)

Ανάλυση Κοινωνικών Δικτύων: πρακτικός οδηγός με τη χρήση της γλώσσας R

Η Ανάλυση Κοινωνικών Δικτύων (ΑΚΔ) στις κοινωνικές επιστήμες αποτελεί μια τεχνική μελέτης της δομής των σχέσεων που συνέχουν άτομα, κοινωνικές ομάδες, φορείς, οργανισμούς, οντότητες. Παρέχει ένα πλαίσιο για την κατανόηση των δεσμών αλληλεξάρτησης που δημιουργούνται μεταξύ των παραπάνω, όσο και τη δράση τους μέσα στις κοινωνικές σχέσεις. Οι θεωρητικές πτυχές της ΑΚΔ περιλαμβάνουν βασικές έννοιες όπως αυτή των κόμβων (nodes) και των ακμών ή συνδέσμων (edges ή ties). Ας δούμε, εν τάχει, ένα απλό παράδειγμα ανάλυσης ενός μικρού φιλικού δικτύου πέντε ατόμων, αφού πρώτα αναφερθούμε στις έννοιες-κλειδιά αυτής της τεχνικής. 

 

• Οι κόμβοι στην ανάλυση κοινωνικών δικτύων αντιπροσωπεύουν μεμονωμένες οντότητες, φορείς, ομάδες ή άτομα. (Στο παράδειγμα που θα δούμε παρακάτω οι κόμβοι επισημαίνονται ως "Άτομο 1", "Άτομο 2" και ούτω καθεξής).
  

• Οι ακμές ή σύνδεσμοι αντιπροσωπεύουν τις σχέσεις ή τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των κόμβων του δικτύου.
  

Για την απεικόνιση των δικτύων χρησιμοποιούνται γράφοι και δυαδικοί πίνακες με γραμμές και στήλες ίσες με τους κόμβους του δικτύου. Επίσης, κεντρικής σημασίας στην ανάλυση δικτύων είναι τα μέτρα κεντρικότητας (Centrality Measures), όπως η Κεντρικότητα Βαθμού (Degree Centrality, ποσοτικός προσδιορισμός της σημασίας ενός κόμβου με βάση τις συνδέσεις του), η Διαμεσότητα (Betweenness Centrality, μέτρηση κόμβων που λειτουργούν ως γέφυρες ή σημεία ένωσης μεταξύ των κόμβων) και η Κεντρικότητα Εγγύτητας (Closeness Centrality, μέτρηση της προσβασιμότητας ενός κόμβου εντός του δικτύου, πόσο μακριά για παράδειγμα βρίσκεται ο ένας από τον άλλο κόμβο). Άλλες θεωρητικές πτυχές της ΑΚΔ περιλαμβάνουν την ανίχνευση κοινοτήτων (την αναγνώριση δηλαδή στενά συνδεδεμένων κόμβων), καθώς και τη μελέτη της δυναμικής εξέλιξης του δικτύου στο χρόνο. 

 

Ας επικεντρωθούμε τώρα στο παράδειγμα ενός φιλικού δικτύου πέντε ατόμων:

 

Πώς οι σχέσεις μεταξύ των πέντε αυτών φίλων επηρεάζουν την ανταλλαγή πληροφοριών μέσα στην ομάδα; Ποια άτομα έχουν τη μεγαλύτερη επιρροή εντός της και πώς οι αλληλεπιδράσεις τους αντανακλώνται στη συνοχή της ομάδας αυτής; 

 

Προκειμένου να κατανοήσουμε τις σχέσεις εντός αυτού του φιλικού δικτύου απαραίτητη είναι η καταγραφή των σχέσεων μεταξύ των πέντε φίλων σε έναν δυαδικό πίνακα με τη μορφή μιας μήτρας γειτνιάσεων (adjacency matrix) όπως παρακάτω. (Ο υπολογισμός των στατιστικών της ανάλυσης που παρουσιάζονται παρακάτω έγινε με τη βοήθεια της βιβλιοθήκης igraph για τη γλώσσα R. O κώδικας έχει δημοσιευτεί εδώ):

 

Άτομο 1	Άτομο 2	Άτομο 3	Άτομο 4	Άτομο 5
0	1	0	1	0
1	0	1	1	0
0	1	0	1	1
1	1	1	0	1
0	0	1	1	0

 

Η τιμή 1 στον πίνακα υποδηλώνει την ύπαρξη σχέσης (ύπαρξη άμεσης εδώ φιλίας) μεταξύ των ατόμων, ενώ η τιμή 0 την απουσία της. Απεικονίζοντας τώρα, τον παραπάνω πίνακα αποκαλύπτονται οι πέντε φίλοι ως κόμβοι (κύκλοι) μαζί με τους δεσμούς φιλίας που τους συνέχουν, οι ακμές του δικτύου σε μορφή γραμμών.

 

 shinyapps.io

 

Μπορούμε να δούμε ότι τα άτομα 1 και 4 έχουν κοινό φίλο το άτομο 2, τα 1 και 2 το άτομο 4, τα 2 και 4 το άτομο 1 κ.ο.κ. Ας προσέξουμε εδώ όμως, πως το άτομο 1 γνωρίζει τα άτομα 3 και 5, έμμεσα, μόνο μέσω άλλων ατόμων, όπως αντίστοιχα και το άτομο 5 το άτομο 1. Στο κέντρο του δικτύου βρίσκεται το άτομο 4, το οποίο είναι και αυτό με τις περισσότερες άμεσες φιλίες: οι περισσότεροι κόμβοι του δικτυού συνδέονται μαζί του με άμεσο τρόπο γεγονός που υποδηλώνει και το σημαντικό βαθμό επιρροής που ασκεί στα υπόλοιπα άτομα -απαντώντας και στο αρχικό ερώτημα. Αντίθετα, στην άκρη του δικτύου βρίσκονται τα άτομα 1 και 5, τα οποία έχουν τους λιγότερους κοινούς φίλους σε σχέση με τα υπόλοιπα άτομα.   

 

Centrality Measures

 

Degree: 2 3 3 4 2

Clustering Coefficient: 0.64 

 

Diameter: 2

 

Ο υπολογισμός μέτρων κεντρικότητας του δικτύου επιβεβαιώνει όσα αποκαλύπτει το γράφημα το οποίο είδαμε, προσφέροντας επιπλέον ορισμένες πληροφορίες για τη δομή αυτού του δικτύου. Η Κεντρικότητα Βαθμού, Degree, (2 για το άτομο 1, 3 για το άτομο 2, 3 για το άτομο 3, 4 για το άτομο 4 και 2 για το άτομο 5) δείχνει ότι τα άτομα 2, 3 και 4 έχουν περισσότερες συνδέσεις από τα άτομα 1 και 5. Ο συντελεστής ομαδοποίησης (Clustering Coefficient) που παίρνει τιμές από το 0 έως το 1, δείχνει ότι το δίκτυο έχει υψηλό βαθμό ομαδοποίησης και συνοχής. Πρακτικά αυτό σημαίνει πως φίλοι/ες ενός ατόμου δυνητικά μπορεί να είναι (ή να γίνουν) φίλοι/ες με άλλα άτομα μέσα από το δίκτυο. Τέλος, Διάμετρος 2 σημαίνει πως η πιο σύντομη διαδρομή μεταξύ δύο ατόμων στο δίκτυο είναι 2. Με άλλα λόγια, στην παρούσα ομάδα φίλων ένα άτομο μπορεί να προσεγγίσει οποιοδήποτε άλλο άτομο μέσα από το πολύ δύο σχέσεις φιλίας. 

 

Εν κατακλείδι, σε ένα δίκτυο όπως αυτό, όπου ένα άτομο, το Άτομο 4, έχει περισσότερες άμεσες συνδέσεις, οι πληροφορίες ρέουν πιο εύκολα μέσω αυτού προτού αγγίξουν κάθε κόμβο. Αν και η ύπαρξη υποομάδων είναι αυτή που μπορεί δυνητικά να επηρεάσει την ανταλλαγή πληροφοριών μέσα σε μια ομάδα, στην περίπτωση αυτή κάτι τέτοιο δε συμβαίνει, όπως προκύπτει από τη μικρή διάμετρο του δικτύου.  

Δ.Λ.

Ερωτήσεις κλειστού τύπου - 10. Η οργάνωση των κομμάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα

 

Ερωτήσεις κλειστού τύπου - 10. Η οργάνωση των κομμάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα