Ο Freud για τα όνειρα ως τη βασιλική οδό πρόσβασης στο ασυνείδητο

Τον Οκτώβριο του 1896, ο πατέρας του Φρόυντ πέθανε. Τη νύχτα της κηδείας, ο Φρόυντ είδε το ακόλουθο όνειρο: μέσα σε ένα μαγαζί διαβάζει την επιγραφή "παρακαλώ να κλείνετε τα μάτια". Είχε φθάσει αργοπορημένος στην κηδεία και το συγκεκριμένο όνειρο καταδείκνυε το αίσθημα ενοχής που τον διακατείχε, ένα αίσθημα ιδιαίτερα συνηθισμένο στους συγγενείς του νεκρού. Το όνειρό αυτό, μαζί με πολλά άλλα, στάθηκαν αφορμή για τη θεωρία του για τα όνειρα, την οποία επεξεργάστηκε στην Ερμηνεία των ονείρων (Die Traumdeutung) που δημοσιεύτηκε το Νοέμβριο του 1899. Όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο ίδιος ο Φρόυντ:

η ερμηνεία των ονείρων είναι, στην πραγματικότητα, η βασιλική οδός για τη γνώση του ασυνειδήτου. Αποτελεί το ασφαλέστερο θεμέλιο της ψυχανάλυσης και το πεδίο εκείνο όπου θα πρέπει να εντρυφήσει και να πιστέψει κάθε μελετητής.

Ο πραγματικά προκλητικός για την εποχή του ορισμός του Φρόυντ για τα όνειρα είναι ο ακόλουθος: "Το όνειρο είναι η (μεταμφιεσμένη) εκπλήρωση μιας (καταπιεσμένης απωθημένης) επιθυμίας". Αυτή η παραμόρφωση του περιεχομένου του ονείρου αποτελεί το προϊόν μιας λογοκρισίας. Με άλλα λόγια, κάθε όνειρο αποτελεί ένα "ψυχικό φαινόμενο πλήρους αξίας", το οποίο αναπαριστά την εκπλήρωση μιας επιθυμίας. Σε μια κατηγορία ονείρων αυτή η εκπλήρωση είναι πρόδηλη -κάτι που χαρακτηρίζει, κατά κανόνα, τα όνειρα των παιδιών- και σε μια άλλη κατηγορία είναι δυσδιάκριτη και συγκαλυμμένη.

 (Βάσια Λέκκα, Ιστορία και θεωρία της ψυχιατρικής, Futura, Αθήνα, 2012, σσ. 112-113)

Τα τρία μέρη της ψυχικής οργάνωσης της προσωπικότητας του ατόμου κατά τον Φρόυντ

 

Ο Φρόϋντ για την "αιώνια επιστροφή του ίδιου"...

Sigmund Freud, 1856-1939

Αυτό που αποδεικνύει η ψυχανάλυση μελετώντας τα φαινόμενα μεταβίβασης των νευρωτικών, μπορούμε να το βρούμε και στη ζωή των μη νευρωτικών προσώπων. Σε αυτούς η επανάληψη δίνει την εντύπωση μιας μοίρας που τους καταδιώκει, ενός δαιμονικού χαρακτηριστικού των βιωμάτων τους. Η ψυχανάλυση θεώρησε από την αρχή ότι αυτή η μοίρα παράγεται ως επί το πλείστον από τα ίδια τα πρόσωπα και ότι καθορίζεται από επιρροές της πρώιμης παιδικής τους ηλικίας. Ο καταναγκασμός που εκφράζεται εδώ δε διαφέρει από τον καταναγκασμό για επανάληψη των νευρωτικών, παρόλο που αυτά τα πρόσωπα δε δείχνουν ποτέ σημάδια νευρωτικής σύγκρουσης μέσω σχηματισμού συμπτωμάτων. Έτσι γνωρίζουμε ανθρώπους που κάθε ανθρώπινη σχέση έχει την ίδια έκβαση: ευεργέτες οι οποίοι ύστερα από λίγο καιρό εγκαταλείπονται με κακία από όλους τους προστατευόμενούς τους, όσο διαφορετικοί και αν είναι κατα τ' άλλα, στους οποίους φαίνεται όμως να είναι γραφτό να δοκιμάσουν όλη την πικρία της αχαριστίας, άνδρες στους οποίους κάθε φιλία καταλήγει στην προδοσία τους από το φίλο, άλλους οι οποίοι ξοδεύουν μια ζωή προκειμένου να εδραιώσουν την εξουσία ενός προσώπου πάνω στους ίδιους ή και στον κόσμο ολόκληρο, για να καταρρίψουν αυτή την εξουσία ύστερα από ορισμένο χρόνο οι ίδιοι και να την υποκαταστήσουν με μια καινούργια, ερωτευμένους στους οποίους κάθε τρυφερή σχέση με τις γυναίκες περνά τις ίδιες φάσεις και έχει το ίδιο τέλος κλπ. Δεν απορούμε και πολύ για αυτήν την "αιώνια επιστροφή του ίδιου", όταν πρόκειται για ενεργή συμπεριφορά του ενδιαφερόμενου και όταν ανακαλύπτουμε την ίδια χαρακτηριστική ιδιότητα της ύπαρξής του, η οποία πρέπει να εκφραστεί στην επανάληψη των ίδιων βιωμάτων...

(Sigmund Freud, Πέραν της αρχής της ηδονής, Νίκας, Αθήνα, 2011) 

Από ποια μέρη αποτελείται η προσωπικότητα του ατόμου σύμφωνα με τον Φρόυντ;Τι είναι οι "μηχανισμοί άμυνας" και πώς λειτουργούν σύμφωνα με τη θεωρία του Φρόυντ; Πώς συνδέονται τα αίτια της προκατάληψης του ρατσισμού με τους μηχανισμούς άμυνας;

Sigmund Freud (1856-1939)

Α. Από ποια μέρη αποτελείται η προσωπικότητα του ατόμου σύμφωνα με τον Φρόυντ;

Β. Τι είναι οι "μηχανισμοί άμυνας" και πώς λειτουργούν σύμφωνα με τη θεωρία του Φρόυντ;

Γ. Πώς συνδέονται τα αίτια της προκατάληψης του ρατσισμού με τους "μηχανισμούς άμυνας";

Απάντηση 

Α. Σύμφωνα με τον Φρόυντ, η προσωπικότητα του ατόμου αποτελείται από τρία μέρη: 

• Το «εκείνο» (id), το οποίο περιλαμβάνει τα βιολογικά ένστικτα και τις ροπές και λειτουργεί με βάση την άμεση ικανοποίηση των αναγκών (το ασυνείδητο). 

• Το «υπερεγώ» (superego), το οποίο αποτελεί το σύνολο των κανόνων συμπεριφοράς που η κοινωνία επιβάλλει στα μέλη της.

• Το «εγώ» (ego), που αποτελεί τη συνειδητή πλευρά της προσωπικότητας, τις ψυχικές λειτουργίες με τις οποίες το άτομο ενεργεί. Το «εγώ» έχει ως βάση την πραγματικότητα. Αυτό σημαίνει ότι ρυθμίζεται από τις εσωτερικές παρορμήσεις του «εκείνο», αλλά και από τους περιορισμούς και τις απαγορεύσεις που επιβάλλει η κοινωνία.

Από το «εκείνο», δηλαδή το ασυνείδητο, αναδύονται οι παρορμήσεις, τα ένστικτα και οι βιολογικές ορμές, οι οποίες συχνά συγκρούονται με το «υπερεγώ», δηλαδή την κοινωνία και τον πολιτισμό. (Σελ. 55 σχολικού βιβλίου)


Β. Για να μπορέσει το άτομο να αντιμετωπίσει καταστάσεις που του προκαλούν ένταση και άγχος, καταφεύγει συχνά σε μηχανισμούς άμυνας. Ο Φρόυντ έχει περιγράψει έναν αριθμό αμυντικών μηχανισμών, οι οποίοι είναι κυρίως έργο του «εγώ». Λειτουργούν όμως υποσυνείδητα και αποσκοπούν στην εξασφάλιση μιας ισορροπίας μεταξύ των τριών μερών της προσωπικότητας. Επομένως το «εγώ» λειτουργεί συχνά ως εξισορροπητικός μηχανισμός ανάμεσα στο «εκείνο» και το «υπερεγώ». (Σελ. 55 σχολικού βιβλίου)


Γ. Συχνά οι διαφορετικοί «άλλοι» χρησιμοποιούνται ως εξιλαστήρια θύματα. Συνήθως αυτό γίνεται, όταν κάποιες κοινωνικές ομάδες στρέφουν την επιθετικότητά τους προς άλλες οι οποίες δεν έχουν σχέση με τα βαθύτερα αίτια της επιθετικότητας αυτής. Στους διαφορετικούς άλλους φορτώνουμε ασυνείδητα όλα τα δεινά της ζωής μας, όπως οι Εβραίοι της Παλαιάς Διαθήκης (Λευτικόν, 16:20-22) φόρτωσαν στον τράγο τις αμαρτίες τους και τον ξαπόστειλαν στο δάσος («αποδιοπομπαίος τράγος»). Μεταθέτουμε δηλαδή, μέσω του μηχανισμού άμυνας, την ευθύνη για τη θέση μας, σε μια ομάδα που βρίσκεται σε δυσμενέστερη κατάσταση από τη δικιά μας και αυτό το κάνουμε λόγω των στερεότυπων που μας εμποδίζουν να σκεφτούμε λογικά. 

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, τα στερεότυπα και η προκατάληψη που έχουν ως βάση τα ψυχοδυναμικά αίτια και την αυταρχική προσωπικότητα -σε αντίθεση με αυτά που βασίζονται σε οικονομικά αίτια ή σε λάθος πληροφορίες- είναι αυτά που αντιστέκονται περισσότερο σε οποιαδήποτε προσπάθεια αλλαγής. (Σελ. 206 σχολικού βιβλίου)

O Z. Φρόυντ για το στοματικό στάδιο ανάπτυξης του παιδιού

Ο Ζ. Φρόυντ (S. Freud, 1856-1939) με τη θεωρία την οποία ανέπτυξε (ψυχαναλυτική μέθοδος) άσκησε σημαντική επίδραση στην εξέλιξη της ψυχολογίας, αλλά και στην ανάπτυξη των άλλων κοινωνικών επιστημών, των τεχνών και της φιλοσοφίας. Ο Φρόυντ, που ως ψυχίατρος είναι γνωστός κυρίως για την ανάπτυξη της θεωρίας της προσωπικότητας, διατύπωσε μια θεωρία που έχει δύο διαστάσεις. Η πρώτη διάσταση αφορά τα ψυχοσεξουαλικά στάδια ανάπτυξης του ατόμου (στοματικό, πρωκτικό, φαλλικό, λανθάνουσας σεξουαλικότητας και γενετήσιας σεξουαλικότητας). Το καθένα από αυτά τα στάδια αντιστοιχεί με μια διαφορετική σωματική ζώνη ικανοποίησης και με διαφορετικές χρονικές περιόδους της ανάπτυξης. Σύμφωνα με τον Φρόυντ, η φυσιολογική ανάπτυξη του ατόμου προϋποθέτει την καταστολή των σεξουαλικών και επιθετικών ορμών του και την ταύτισή του με τα κοινωνικώς αποδεκτά πρότυπα του πατέρα ή της μητέρας, καθώς και την ανάπτυξη της κοινωνικής του συνείδησης. (Κοινωνιολογία Γ Λυκείου σελ. 55)

Το πιπίλισμα (απολαυστικό μύζημα και γλείψιμο), το οποίο εμφανίζεται ήδη στα θηλάζοντα βρέφη και μπορεί να συνεχισθεί ως τα ώριμα χρόνια και να παραμείνει ισόβια συνήθεια, συνίσταται σε μια ρυθμικά επαναλαμβανόμενη ροφητική επαφή με το στόμα (τα χείλη), ενώ αποκλείεται ο σκοπός της λήψης τροφής. Ένα μέρος των ίδιων των χειλιών, η γλώσσα, ένα οποιοδήποτε άλλο προσιτό μέρος του δέρματος –ακόμη και το μεγάλο δάκτυλο του ποδιού– γίνονται αντικείμενο στο οποίο διενεργείται η ρόφηση. Μια ταυτόχρονα ενεργοποιούμενη δρακτική ορμή εκδηλώνεται λόγου χάρη με συνοδευτικά ρυθμικά τραβήγματα στον λοβό του αυτιού και για τον ίδιο σκοπό μπορεί να καταλάβει ένα μέρος του άλλου ατόμου (συνήθως το αυτί του). […]

Δεν πιπιλίζουν όλα τα παιδιά. Πρέπει να υποθέσουμε ότι το κάνουν εκείνα που η ερωτογενής σημασία της χειλικής τους ζώνης είναι για λόγους κράσης ενισχυμένη. Αν αυτή διατηρηθεί, με την ενηλικίωση θα γίνουν λιχουδιάριδες του φιλιού, θα ρέπουν προς διεστραμμένα φιλιά, ή σαν άντρες θα έχουν ένα ισχυρό κίνητρο προς το ποτό ή το κάπνισμα. Αν όμως προστεθεί η απώθηση, τότε θα αισθάνονται αηδία για το φαγητό και θα κάνουν υστερικό εμετό. Εξαιτίας των κοινών σημείων της χειλικής ζώνης με τη διατροφή, η απώθηση θα εξαπλωθεί στην ορμή της τροφής. Πολλές από τις ασθενείς μου με διαταραγμένη σχέση προς το φαγητό, υστερικό αίσθημα πνιγμονής, κόμπο στο λαιμό και εμετό, στα παιδικά τους χρόνια πιπίλιζαν επίμονα. 

(Sigmund Freud, Τρεις μελέτες για τη θεωρία της σεξουαλικότητας, Επίκουρος, Αθήνα, 1991)