Κύκλοι αγώνων

Το τοπίο των κινητοποιήσεων της περιόδου δεν είναι άσχετο με τη γενικότερη πολιτική κατάσταση των τελευταίων ετών. Την ίδια στιγμή που εξασθενεί ο διαμεσολαβητικός ρόλος θεσμικών φορέων, κομμάτων, συνδικαλιστικών ενώσεων, συγκεκριμένοι αγώνες αναδιαμορφώνουν το πολιτικό πεδίο. Εν τάχει εδώ κάποιες σύντομες παρατηρήσεις.

 

Η κληρονομιά

 

Η περίοδος της κρίσης των δημόσιων οικονομικών στη χώρα μετασχημάτισε το  χαρακτήρα του πολιτικού συστήματος και μαζί το ρόλο κομμάτων και συνδικαλιστικών οργανώσεων: οι επίσημες συνδικαλιστικές ενώσεις (ΓΣΕΕ, ΑΔΕΔΥ) αποδυναμώθηκαν κατά την περίοδο αυτή όχι μονάχα λόγω της ουσιαστικής απώλειας του ρόλου διαμεσολάβησης που έπαιζαν, με την κατάργηση των συλλογικών συμβάσεων (ν.4046/2012), αλλά και της κοινωνικής κριτικής που δέχτηκαν για τη στάση τους όλη την περίοδο ψήφισης των μέτρων λιτότητας (ν.3845/2010, ν.4046/2012, ν.4334/2015). 

Από την άλλη πλευρά, κατά την περίοδο αυτή τα περισσότερα κοινοβουλευτικά κόμματα αφοσιωμένα στην εφαρμογή των μέτρων "δημοσιονομικής προσαρμογής", όλο και λιγότερο επιδίωκαν την αντιπροσώπευση των συμφερόντων της κοινωνικής βάσης, με κάποια από αυτά να συρρικνώνονται, άλλα να εξαφανίζονται και άλλα να εμφανίζονται προτού εξαφανιστούν, σαν διάττοντες αστέρες στην πολιτική σκηνή. Εν συντομία, η περίοδος εκείνη και οι πολλαπλές κρίσεις που ακολούθησαν (κρίση πανδημίας, γεωπολιτική, ενεργιακή κρίση), συνολικά, έχει πλέον κρυσταλλώσει ένα πολιτικό σύστημα όλο και λιγότερο ανεκτικό απέναντι στα κοινωνικά αιτήματα, συγκεντρωτικό και δύσκαμπτο απέναντι σε αλλαγές, επιθετικό απέναντι στις κοινωνικές αντιδράσεις. 

Το τοπίο

 

Αυτή η κλειστότητα του πολιτικού συστήματος μετασχημάτισε το τοπίο των συλλογικών αγώνων, ωθώντας την κοινωνική βάση σε αναζήτηση ανεξάρτητων μορφών οργάνωσης: το κέντρο βάρους έχει πια μετατοπιστεί από τους θεσμοθετημένους φορείς σε περισσότερο οριζόντιες και αυθόρμητες μορφές. Την ίδια στιγμή, το τοπίο παραμένει ετερογενές, εμπλέκοντας συλλογικούς δρώντες με διαφορετικά, αν και σε κάποιες περιπτώσεις αλληλοκαλυπτόμενα αιτήματα. Εστιάζοντας εδώ συγκεκριμένα στην περίοδο 2019-2024, με βάση τα στοιχεία της ACLED [1], καταγράφεται σταθερή εμφάνιση συγκεκριμένων συλλογικών δρώντων (αγρότες, φοιτητές, εκπαιδευτικοί, εργαζόμενοι στους χώρους της υγείας) με πάγια αιτήματα, τα οποία με διάφορες αφορμές έρχονται στην επιφάνεια, γεγονός που δηλώνει μια εξελισσόμενη στο χρόνο σύγκρουση, παρά πρόσκαιρες διαμαρτυρίες για επιμέρους κυβερνητικά μέτρα [2]. 
 

Παρά το γεγονός πως μοτίβα δράσεων επανέρχονται γύρω από συγκεκριμένες  κάθε φορά αιχμές, εντούτοις κατά κύριο λόγο, την περίοδο αυτή, οι περισσότερες κινητοποιήσεις παραμένουν κατακερματισμένες και σχετικά απομονωμένες. Σημείο τομής, ωστόσο, εδώ αποτελούν οι κινητοποιήσεις αμέσως μετά το δυστύχημα στα Τέμπη: ποσοτικά, λόγω του μεγάλου αριθμού συμμετεχόντων· ποιοτικά, εξετάζοντας την κοινωνική σύνθεση των δράσεων, ενώνοντας ετερογενείς φορείς και ετερόκλητες συλλογικότητες γύρω από το γενικό αίτημα δικαιοσύνης, δημόσιας ασφάλειας και το ειδικό της απόδοσης (πολιτικών) ευθυνών· πολιτικά, συνδέοντας αιτήματα διαφόρων κλάδων με ευρύτερα ζητήματα κυβερνητικής πολιτικής· κοινωνικά, δίνοντας δίοδο έκφρασης στη δυσαρέσκεια από την τρέχουσα οικονομική κατάσταση μεγάλης μερίδας του πληθυσμού. Στην πραγματικότητα, τα παραπάνω αποτελούν ταυτόχρονα όρια των δράσεων, αποκαλύπτοντας και τις αδυναμίες τους: ο διαταξικός χαρακτήρας, οι διαφορετικές λογικές δράσης που έχουν κατά καιρούς εκφραστεί, το διακύβευμα διατήρησης της ενότητας και της συνέχειας μέσα στο περιβάλλον της κρίσης.    

 

Δ.Λ. 

[*]  

Σημειώσεις:

 

[1] Πρόκειται για καταγραφές κινητοποιήσεων και διαμαρτυριών όπως αποτυπώνονται στον εγχώριο τύπο, έντυπο και ηλεκτρονικό. Περίοδος άντλησης δεδομένων: 22-1-2019 έως 27-12-2024, επεξεργασία: Δ.Λ. 

[2] Η συχνότητα των κινητοποιήσεων ανά έτος για την περίοδο 2019-2023 παρατίθεται εδώ. Συγκεντρωτικά στοιχεία όλης της περιόδου ταξινομημένα ανά πόλη εδώ. Η περιγραφή ανά μήνα με βάση τον αριθμό των συμμετεχόντων βρίσκεται εδώ. Η επεξεργασία των δεδομένων έγινε με τη γλώσσα R. 

[*] Τα συγκεντρωτικά στοιχεία από τη βάση δεδομένων ACLED παρουσιάζουν πολλές διακυμάνσεις και μεγάλη ασυμμετρία. Οι παρατηρήσεις στο παραπάνω γράφημα έχουν συγκεντρωθεί σε μηνιαία βάση. Τα ανώτατα (ΑΟ) και κατώτατα όρια (ΚΟ) υπολογίστηκαν με ± 1 τυπική απόκλιση από τη διάμεσο. Οι υπολογισμοί είναι δικοί μου - Δ.Λ.  

Στάσεις των πολιτών στην Ελλάδα της δεκαετίας του '80 | Ευρωβαρόμετρο

Το Ευρωβαρόμετρο αποτελεί ένα σύνολο ερευνών της κοινής γνώμης που, ανά τακτά χρονικά διαστήματα, διεξάγει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανάμεσα στα διαφορετικά κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε). Οι έρευνες αυτές, που διενεργούνται εδώ και αρκετές πλέον δεκαετίες και στη χώρα, καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων που σχετίζεται με τις πολιτικές της Ε.Ε πάνω σε οικονομικά, κοινωνικά, πολιτιστικά και περιβαλλοντικά ζητήματα (βλ. εδώ).

Μια ολοκληρωμένη βάση δεδομένων, με αναλυτικά στοιχεία από όλες τις έρευνες του Ευρωβαρόμετρου για την περίοδο 1970 έως 2002, δημοσιεύεται στο Mannheim Eurobarometer Trend File (1970-2002). Το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η συγκεκριμένη βάση είναι πως επιτρέπει στους ερευνητές και στις ερευνήτριες να αναλύσουν, μέσα από τη σύγκριση των αποτελεσμάτων διαδοχικών κυμάτων έρευνας, τις τάσεις που εμφανίζουν μέσα στο χρόνο οι απόψεις και οι στάσεις [*] της κοινής γνώμης πάνω σε συγκεκριμένα ζητήματα. 

 

Στο παρακάτω γράφημα συνοψίζεται η εξέλιξη των στάσεων των πολιτών στην Ελλάδα στη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 (σε ένα συγκεντρωτικό δείγμα 20.080 συμμετεχόντων για την περίοδο μεταξύ 1982-1990) γύρω από μια σειρά από οικονομικά και πολιτικά ζητήματα (επεξεργασία: Δ.Λ.). Συγκεκριμένα, απομονώθηκαν εδώ το ποσοστό (με αναγωγή επί των έγκυρων) ικανοποίησης από τη δημοκρατία, το ποσοστό δυσαρέσκειας απέναντι στην οικονομική κατάσταση της χώρας, το ποσοστό εκείνων που πίστευαν πως η κοινωνία έπρεπε να βελτιωθεί μέσα από σταδιακές μεταρρυθμίσεις ή εκείνων που προέκριναν την επαναστατική αλλαγή της κοινωνίας. 

 

 

Όλα τα στοιχεία που αποτυπώνονται στις έρευνες είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τα κομβικά ιστορικά γεγονότα της περιόδου, τα οποία νοηματοδοτούν και τις διακυμάνσεις που παρουσιάζουν οι στάσεις των πολιτών (άνοδος του Πασόκ στην εξουσία το 1981, οικονομική ανάκαμψη, θεσμικές μεταρρυθμίσεις και εκ νέου εκλογή του το 1985, υψηλός πληθωρισμός, αύξηση δημόσιου χρέους, επιβολή ΑΤΑ, κλείσιμο "προβληματικών", σκάνδαλα Κοσκοτά, γιουγκοσλάβικου καλαμποκιού και προσφυγή σε διπλές κάλπες στα τέλη της δεκαετίας κτλ.). Με βάση τις έρευνες, στην αρχή της δεκαετίας παρατηρείται σημαντική στήριξη στη θέση περί της ανάγκης εφαρμογής επαναστατικών πολιτικών αλλαγών, ωστόσο γρήγορα αυτή η τάση εξασθενεί και την ίδια στιγμή ενισχύεται η τάση υιοθέτησης σταδιακών μεταρρυθμίσεων του πολιτικού συστήματος. Παράλληλα, η στήριξη προς τη διατήρηση του πολιτικού status quo μειώνεται σταθερά καθόλη τη διάρκεια της περιόδου. Είναι, τέλος, ενδιαφέρον πως παρά την ευρεία αποδοχή που καταγράφεται υπέρ του συστήματος της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, προς το τέλος της δεκαετίας παρατηρείται σοβαρή μείωση της ικανοποίησης από αυτήν, σε συνδυασμό με την άνοδο της δυσαρέσκειας από την οικονομική κατάσταση της χώρας. 

 

Δ.Λ.

Σημείωση:

[*] Στα πλαίσια του Ευροβαρόμετρου οι στάσεις δεν ταυτίζονται με τις απόψεις. Οι στάσεις αναφέρονται σε προδιαθέσεις γύρω από γενικότερα θέματα (π.χ. Βαθμός ικανοποίησης από την κοινοβουλευτική δημοκρατία) σε βάθος χρόνου, ενώ οι απόψεις σε πιο ειδικά θέματα, τα οποία μπορούν να παρουσιάζουν διακυμάνσεις με βάση τα τρέχοντα γεγονότα ή τις άμεσες πολιτικές εξελίξεις κτλ. (Π.χ. Μια ερώτηση σχετικά με την υποστήριξη μιας τρέχουσας πολιτικής της ΕΕ). Οι στάσεις τείνουν να μεταβάλλονται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου συγκριτικά με τις απόψεις, οι οποίες μπορεί να είναι ευμετάβλητες, εντοπισμένες δηλαδή χρονικά σε παροδικές μεταβολές. 

Εκτελεστική εξουσία, δικαστική ανεξαρτησία: predatorgate

Τον Ιανουάριο του 2021 ένας δημοσιογράφος του οικονομικού ρεπορτάζ αντιλαμβάνεται ότι παρακολουθείται από την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών (ΕΥΠ) όταν ανακαλύπτει ότι έχει εγκατασταθεί στο κινητό του τηλέφωνο κατασκοπευτικό λογισμικό (βλ. εδώ). Λίγο καιρό αργότερα, από το καλοκαίρι του 2022, αρχίζει σταδιακά να αποκαλύπτεται πως με το ίδιο κακόβουλο λογισμικό είχαν παγιδευτεί και άλλοι δημοσιογράφοι, επιχειρηματίες, στρατιωτικοί και πολιτικά πρόσωπα και η χώρα κατηγορείται και επίσημα από τους ευρωπαϊκούς θεσμούς για κατασκοπεία μετά την Ουγγαρία την Πολωνία και την Ισπανία. Το σκάνδαλο των υποκλοπών (γνωστό με το όνομα Predatorgate) υποτίθεται διερευνάται από το εγχώριο δικαστικό σύστημα χωρίς να έχουν απαγγελθεί κατηγορίες για συγκεκριμένη χρήση spyware έκτοτε.

Ο δείκτης «δικαστικών περιορισμών» (v2x_jucon) -από τη βάση δεδομένων Varieties of Democracy (V-Dem) που καταγράφει και αξιολογεί τους πολιτικούς θεσμούς, τις εκλογικές διαδικασίες, τις ατομικές και κοινωνικές ελευθερίες σε διεθνές επίπεδο [1]- αποτυπώνει σε ποιο βαθμό η δικαστική εξουσία ενεργεί με ανεξάρτητο τρόπο. Ο δείκτης αυτός αποτελεί σύνθεση επιμέρους δεικτών αξιολόγησης της εκτελεστικής εξουσίας (σε ποιο βαθμό η εκτελεστική εξουσία σέβεται το σύνταγμα και συμμορφώνεται με τις δικαστικές αποφάσεις;) και της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης (σε ποιο βαθμό το δικαστικό σώμα είναι σε θέση να ενεργεί με ανεξάρτητο τρόπο;), λαμβάνοντας τιμές σε μια κλίμακα από το 0 (χαμηλότερη τιμή) έως το 1 (υψηλότερη τιμή). 

 

Δ.Λ.

 

Δεδομένα: Varieties of Democracy (V-Dem) | Επεξεργασία: Δ.Λ.

Σημείωση:

[1] Βλ. λεπτομέρειες εδώ. Τα στοιχεία βασίζονται στην έκδοση 14 του 2024 της V-Dem Dataset για τη γλώσσα R: library(vdemdata). Το σύνολο των δεδομένων βασίζεται σε έρευνες και επίσημες στατιστικές, οι οποίες καλύπτουν σειρά από διαφορετικές πτυχές των πολιτικών θεσμών κάθε χώρας. Σχετικά με τις πηγές χρηματοδότησης του εγχειρήματος βλ. εδώ. 

Απόψεις πολιτών από χώρες της Ε.Ε. για το μέλλον της Ε.Ε. | Ευρωβαρόμετρο 97.1 (2022)

Ευρωβαρόμετρο 97.1 | 2022

 Data: European Commission

Επεξεργασία: Δ.Λ.

Πώς διαμορφώνονται οι πολιτικές συμπεριφορές; Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την ψήφο;

 

Από τα λίγα βιβλία που έχουν ασκήσει καθολική επιρροή στη μελέτη της εκλογικής και πολιτικής συμπεριφοράς είναι το The People's Choice του κοινωνιολόγου P. Lazarsfeld και των συνεργατών του, που εκδόθηκε το 1948 στις ΗΠΑ [1]. Το βιβλίο αυτό βασίζεται σε μια ενδελεχή έρευνα της εκλογικής διαδικασίας με επίκεντρο τις προεδρικές εκλογές της περιόδου 1940-1944.

Χώρος μελέτης της εκλογικής συμπεριφοράς, από τον Lazarsfeld και τους συνεργάτες του, η κομητεία Erie του Οχάιο. Η κομητεία αυτή επιλέχθηκε γιατί τα τοπικά-εκλογικά αποτελέσματα που κατέγραφε την εποχή εκείνη συνδέονταν στενά με τα εθνικά. Επιπλέον, η κομητεία αυτή δεν παρουσίαζε τοπικές ιδιομορφίες και μπορούσε να θεωρηθεί τυπική περίπτωση αμερικανικής κοινότητας κατά την εξεταζόμενη περίοδο. Το γεγονός αυτό την καθιστούσε ιδανική περιοχή μελέτης του τρόπου με τον οποίο ψήφιζαν οι εκλογείς.

Για τη συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε μια πρωτότυπη για την εποχή μεθοδολογία, που έμεινε γνωστή ως μοντέλο της σχολής Columbia, με τη χρήση ερευνών πάνελ. Οι ερευνητές παρακολούθησαν ένα δείγμα ερωτηθέντων λαμβάνοντας συνεντεύξεις πριν και μετά τις εκλογές. Αυτό τους επέτρεπε να προσδιορίζουν την αλλαγή στάσεων στην πρόθεση ψήφου μέσα στο χρόνο. Επίσης, μέσα από μια επταβάθμια κλίμακα (στην ερώτηση τοποθέτησης εντός του πολιτικού φάσματος, που κυμαινόταν από το «πολύ Ρεπουμπλικανός» έως το «πολύ Δημοκρατικός») επιχειρούσαν να μετρήσουν την πολιτική προδιάθεση των ερωτηθέντων. Ο δείκτης πολιτικής προδιάθεσης που διαμόρφωσαν βοήθησε τους ερευνητές να κατανοήσουν τις πολιτικές τάσεις που διαμορφώνονταν εν τω γίγνεσθαι τόσο ανάμεσα στους μεμονωμένους ψηφοφόρους, όσο και συνολικά μέσα στην κοινότητα. 

 

 

Από τα ευρήματα της έρευνας, όπως δημοσιεύονται στο βιβλίο, είναι πως σε αντίθεση με την κοινά διαδεδομένη άποψη της εποχής οι ερωτώμενοι/ες έτειναν να επηρεάζονται λιγότερο από τα ΜΜΕ (ραδιόφωνο και εφημερίδες) ή τις προπαγανδιστικές καμπάνιες των κομμάτων και περισσότερο από τις διαπροσωπικές σχέσεις και το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσονταν. Με άλλα λόγια, τα κοινωνικο-ταξικά χαρακτηριστικά των ψηφοφόρων όπως η κοινωνικοοικονομική τους θέση, καθώς επίσης οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, το φύλο ή το μορφωτικό τους επίπεδο αποτελούσαν πρωταρχικούς παράγοντες διαμόρφωσης των πολιτικών τους προτιμήσεων. Ο Lazarsfeld και οι συνεργάτες του υποστήριζαν ότι «ένα άτομο σκέφτεται πολιτικά με τον τρόπο που ζει κοινωνικά. Τα κοινωνικά χαρακτηριστικά καθορίζουν την πολιτική προτίμηση...» (σ. 27): οι προτεστάντες ήταν πιο πιθανό να ψηφίσουν ρεπουμπλικανούς υποψηφίους παρά οι καθολικοί, ενώ η επιρροή του ρεπουμπλικανικού κόμματος ήταν ισχυρότερη ανάμεσα στους ιδιοκτήτες γης, όπως και στις αγροτικές περιοχές, παρά στις αστικές. Οι ρεπουμπλικάνοι ήταν πιο δημοφιλείς μεταξύ των υψηλότερων κοινωνικών τάξεων, ενώ οι δημοκρατικοί είχαν μεγαλύτερη υποστήριξη μεταξύ των λιγότερο εύπορων ψηφοφόρων. 

Η έρευνα αυτή τέλος, ανέδειξε τη σημασία των «διασταυρούμενων πιέσεων» ή των αντικρουόμενων κοινωνικών επιρροών ανάμεσα στους ψηφοφόρους. Οι συγγραφείς παρατήρησαν πως ψηφοφόροι που δεν ήταν ενταγμένοι σε συμπαγείς κοινωνικές ομάδες, όπως οι προτεστάντες της εργατικής τάξης ή οι καθολικοί που ζούσαν σε αγροτικές περιοχές, ήταν λιγότερο πιθανό να έχουν εδραιωμένες πολιτικές πεποιθήσεις ή παγιωμένες πολιτικές απόψεις. Οι ψηφοφόροι αυτοί ήταν πιο πιθανό να επηρεάζονται από τις διαπροσωπικές τους επαφές και χρειάζονταν περισσότερο χρόνο για να αποφασίσουν ποιο κόμμα θα ψηφίσουν. Το εύρημα αυτό αμφισβήτησε τη ριζωμένη αντίληψη ότι η ψηφοφορία ήταν μια καθαρά ατομική απόφαση.
 

Σημείωση:

[1] Lazarsfeld, P.F, Berelson, B. & Gaudet, H. (1948), The People’s Choice. How The Voter Makes Up his Mind in a Presidential Campaign, New York: Columbia University Press.