Το φαινόμενο της "μεταβίβασης" στις διαπροσωπικές σχέσεις

Η μεταβίβαση είναι ένα φαινόμενο τόσο ισχυρό και τόσο καθολικό, ώστε η επιταγή «ο συντονιστής δεν πρέπει να έχει προτιμήσεις ανάμεσα στα μέλη» φαίνεται να έχει ουσιαστική σημασία για τη σταθερότητα κάθε ομάδας εργασίας. Ο Φρόυντ πρότεινε τη θεωρία ότι η ομαδική συνεκτικότητα προέρχεται, κατά έναν περίεργο τρόπο, από την καθολική επιθυμία να είναι κανείς ο αγαπημένος του αρχηγού και από τις αμοιβαίες ταυτίσεις που κάνουν τα μέλη της ομάδας με τον εξιδανικευμένο αρχηγό. Σκεφτείτε την πρωτοτυπική ανθρώπινη ομάδα: την ομάδα των αδελφών. Σφύζει από πολύ έντονα συναισθήματα αντιζηλίας: το κάθε παιδί επιθυμεί να είναι το πιο αγαπημένο και μισεί όλους τους ανταγωνιστές για τις απαιτήσεις τους για γονεϊκή αγάπη. Tο μεγαλύτερο παιδί θέλει να πάρει από το νεότερο τα προνόμιά του ή να το εξαφανίσει εντελώς. Και όμως, όλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται ότι οι γονείς αγαπούν το ίδιο και τα άλλα παιδιά, τους ανταγωνιστές τους, και επομένως δεν μπορεί κανείς να καταστρέψει τα αδέρφια του χωρίς να στρέψει πάνω του τη γονεϊκή οργή και άρα να καταστρέψει τον εαυτό του.

Μία είναι η μόνη δυνατή λύση: η ισότητα. Αν δεν μπορείς να είσαι εσύ ο ευνοούμενος, τότε δεν πρέπει να υπάρχει ευνοούμενος. Σε όλους παραχωρείται ίσο μερίδιο προς τον θεραπευτή, και από αυτήν την απαίτηση για ισότητα γεννιέται αυτό που ονομάζουμε ομαδικό πνεύμα. Ο Φρόυντ φροντίζει να μας υπενθυμίσει ότι η απαίτηση για ισότητα ισχύει μόνο για τα άλλα μέλη. Με τον αρχηγό δεν θέλουν ισοτιμία. Ακριβώς το αντίθετο: διψούν για υπακοή -έχουν έναν «πόθο για υποταγή» για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Erich Fromm. Θα επιστρέψω στο θέμα αυτό σε λίγο. Δυστυχώς, έχουμε δει πολλές φορές να συμβαίνει ένα θλιβερό πάντρεμα: αδύναμοι, απονεκρωμένοι και αποκαρδιωμένοι οπαδοί να συνδέονται με κάποιους χαρισματικούς ηγέτες ομάδων που συχνά τους χαρακτηρίζει ένας κακοήθης ναρκισσισμός.

(Irvin D. Yalom, Θεωρία και πράξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας, Άγρα, Αθήνα, 2006)

Ο Γκόφμαν για τα άσυλα και η διαδικασία της "επανακοινωνικοποίησης"

 

Στο ψυχιατρικό νοσοκομείο, ο περίγυρος και οι εσωτερικοί κανόνες κάνουν τον ασθενή να αισθανθεί βαθιά ότι σε τελευταία ανάλυση είναι μια ψυχιατρική περίπτωση που υπέστη στον έξω κόσμο κάποιο είδος κοινωνικής κατάρρευσης, έχοντας αποτύχει κατά κάποιον καθολικό τρόπο, και ότι εδώ έχει ελάχιστο κοινωνικό βάρος, όντας ανίκανος να δράσει ως ώριμο πρόσωπο. Αυτοί που ενδέχεται να πληγωθούν βαθύτερα από τις ταπεινώσεις αυτές είναι οι ασθενείς από μεσαία στρώματα, καθώς οι προηγούμενες συνθήκες ζωής τους ελάχιστα τους ανοσοποιούν απέναντι σε παρόμοιους προπηλακισμούς, όλοι όμως οι ασθενείς νιώθουν κάποιον υποβιβασμό. Όπως ακριβώς θα έκανε και οποιοδήποτε φυσιολογικό μέλος της υποκουλτούρας του στον έξω κόσμο ο ασθενής συχνά αποκρίνεται στην κατάσταση αυτή προσπαθώντας να ισχυρισθεί μια λυπητερή ιστορία που αποδεικνύει ότι δεν είναι για τούτα τα «μικροπροβλήματα» του φταίει κάποιος άλλος, ότι η πορεία της ζωής του στο παρελθόν είχε κάποια αξιοπρέπεια και χρηστότητα και ότι συνεπώς το νοσοκομείο είναι άδικο που του επιβάλλει το καθεστώς του ασθενή του ψυχιατρείου.

(Erving Goffman, Άσυλα, Ευρύαλος, Αθήνα, 1994)

Η κοινωνιολογική ερμηνεία των ονείρων

 

Μπορούν οι κοινωνικές επιστήμες να προσεγγίσουν το όνειρο; Οι περισσότεροι κοινωνιολόγοι εξακολουθούν μέχρι σήμερα να το αγνοούν, παρότι το όνειρο αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι της ψυχανάλυσης και αντικείμενο μελέτης της ψυχολογίας και των νευροεπιστημών. Βέβαια, υπήρξαν ερευνητές που μελέτησαν την πρόσληψη του ονείρου σε διαφορετικές εποχές και διαφορετικά περιβάλλοντα. Αυτό, όμως, που προτείνει ο Bernard Lahire είναι να εμβαθύνουμε στην ίδια τη λογική της ονειροπλασίας και να συνδέσουμε τα όνειρα με τις κοινωνικές εμπειρίες των ατόμων.

 

(Bernard Lahire, Η κοινωνιολογική ερμηνεία των ονείρων, Πόλις, Αθήνα, 2020)

Κοινωνικοποίηση και κοινωνικός έλεγχος

 

Κοινωνικοποίηση και κοινωνικός έλεγχος from dimlazlaz

 

  Κοινωνικοποίηση και κοινωνικός έλεγχος

Ο Freud για τα όνειρα ως τη βασιλική οδό πρόσβασης στο ασυνείδητο

Τον Οκτώβριο του 1896, ο πατέρας του Φρόυντ πέθανε. Τη νύχτα της κηδείας, ο Φρόυντ είδε το ακόλουθο όνειρο: μέσα σε ένα μαγαζί διαβάζει την επιγραφή "παρακαλώ να κλείνετε τα μάτια". Είχε φθάσει αργοπορημένος στην κηδεία και το συγκεκριμένο όνειρο καταδείκνυε το αίσθημα ενοχής που τον διακατείχε, ένα αίσθημα ιδιαίτερα συνηθισμένο στους συγγενείς του νεκρού. Το όνειρό αυτό, μαζί με πολλά άλλα, στάθηκαν αφορμή για τη θεωρία του για τα όνειρα, την οποία επεξεργάστηκε στην Ερμηνεία των ονείρων (Die Traumdeutung) που δημοσιεύτηκε το Νοέμβριο του 1899. Όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο ίδιος ο Φρόυντ:

η ερμηνεία των ονείρων είναι, στην πραγματικότητα, η βασιλική οδός για τη γνώση του ασυνειδήτου. Αποτελεί το ασφαλέστερο θεμέλιο της ψυχανάλυσης και το πεδίο εκείνο όπου θα πρέπει να εντρυφήσει και να πιστέψει κάθε μελετητής.

Ο πραγματικά προκλητικός για την εποχή του ορισμός του Φρόυντ για τα όνειρα είναι ο ακόλουθος: "Το όνειρο είναι η (μεταμφιεσμένη) εκπλήρωση μιας (καταπιεσμένης απωθημένης) επιθυμίας". Αυτή η παραμόρφωση του περιεχομένου του ονείρου αποτελεί το προϊόν μιας λογοκρισίας. Με άλλα λόγια, κάθε όνειρο αποτελεί ένα "ψυχικό φαινόμενο πλήρους αξίας", το οποίο αναπαριστά την εκπλήρωση μιας επιθυμίας. Σε μια κατηγορία ονείρων αυτή η εκπλήρωση είναι πρόδηλη -κάτι που χαρακτηρίζει, κατά κανόνα, τα όνειρα των παιδιών- και σε μια άλλη κατηγορία είναι δυσδιάκριτη και συγκαλυμμένη.

 (Βάσια Λέκκα, Ιστορία και θεωρία της ψυχιατρικής, Futura, Αθήνα, 2012, σσ. 112-113)

Πρωτογενείς φορείς κοινωνικοποίησης - Η οικογένεια

Ως πρωτογενής φορέας κοινωνικοποίησης, η οικογένεια διαμορφώνει σημαντικά τους κανόνες, τις συνήθειες, τις αξίες και τις αντιλήψεις του παιδιού από τη στιγμή της γέννησής του. Ειδικότερα, η οικογένεια αποτελεί τον καθοριστικής σημασίας φορέα τόσο για την επιβίωση όσο και για τη συναισθηματική ανάπτυξη του ατόμου κατά την παιδική του ηλικία. Σε κάθε κοινωνία οι όροι συγγένειας, η δομή και το μέγεθος της οικογένειας αποτελούν παράγοντες που οδηγούν σε διαφορετικούς τρόπους συμπεριφοράς. Η οικογένεια ωστόσο παραμένει και σήμερα ένας βασικός τόπος στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης και ένα καταφύγιο αλληλεγγύης για τα άτομα παρ’ όλες τις διαφοροποιήσεις που έχουν επέλθει στο θεσμό, στον οποίο παρατηρείται μια περισσότερο χαλαρή σύνδεση των μελών από ό,τι παλαιότερα (ελεύθερη συμβίωση, διαζύγια, αυτονόμηση του ατόμου από την οικογένεια).

(Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, σελ. 59 σχολικού βιβλίου)

Εξέλιξη γάμων και διαζυγίων, 1970 -2017 | ΕΛΣΤΑΤ, 2019 

Τα τρία μέρη της ψυχικής οργάνωσης της προσωπικότητας του ατόμου κατά τον Φρόυντ

 

Κοινωνιολογία και ψυχολογία

                                                (Credits: Thanasis Panou) 

Ο Φρόϋντ για την "αιώνια επιστροφή του ίδιου"...

Sigmund Freud, 1856-1939

Αυτό που αποδεικνύει η ψυχανάλυση μελετώντας τα φαινόμενα μεταβίβασης των νευρωτικών, μπορούμε να το βρούμε και στη ζωή των μη νευρωτικών προσώπων. Σε αυτούς η επανάληψη δίνει την εντύπωση μιας μοίρας που τους καταδιώκει, ενός δαιμονικού χαρακτηριστικού των βιωμάτων τους. Η ψυχανάλυση θεώρησε από την αρχή ότι αυτή η μοίρα παράγεται ως επί το πλείστον από τα ίδια τα πρόσωπα και ότι καθορίζεται από επιρροές της πρώιμης παιδικής τους ηλικίας. Ο καταναγκασμός που εκφράζεται εδώ δε διαφέρει από τον καταναγκασμό για επανάληψη των νευρωτικών, παρόλο που αυτά τα πρόσωπα δε δείχνουν ποτέ σημάδια νευρωτικής σύγκρουσης μέσω σχηματισμού συμπτωμάτων. Έτσι γνωρίζουμε ανθρώπους που κάθε ανθρώπινη σχέση έχει την ίδια έκβαση: ευεργέτες οι οποίοι ύστερα από λίγο καιρό εγκαταλείπονται με κακία από όλους τους προστατευόμενούς τους, όσο διαφορετικοί και αν είναι κατα τ' άλλα, στους οποίους φαίνεται όμως να είναι γραφτό να δοκιμάσουν όλη την πικρία της αχαριστίας, άνδρες στους οποίους κάθε φιλία καταλήγει στην προδοσία τους από το φίλο, άλλους οι οποίοι ξοδεύουν μια ζωή προκειμένου να εδραιώσουν την εξουσία ενός προσώπου πάνω στους ίδιους ή και στον κόσμο ολόκληρο, για να καταρρίψουν αυτή την εξουσία ύστερα από ορισμένο χρόνο οι ίδιοι και να την υποκαταστήσουν με μια καινούργια, ερωτευμένους στους οποίους κάθε τρυφερή σχέση με τις γυναίκες περνά τις ίδιες φάσεις και έχει το ίδιο τέλος κλπ. Δεν απορούμε και πολύ για αυτήν την "αιώνια επιστροφή του ίδιου", όταν πρόκειται για ενεργή συμπεριφορά του ενδιαφερόμενου και όταν ανακαλύπτουμε την ίδια χαρακτηριστική ιδιότητα της ύπαρξής του, η οποία πρέπει να εκφραστεί στην επανάληψη των ίδιων βιωμάτων...

(Sigmund Freud, Πέραν της αρχής της ηδονής, Νίκας, Αθήνα, 2011) 

Μέσα από ποιους θεσμούς ξεκινά η πολιτική κοινωνικοποίηση του ατόμου; Γιατί τα πολιτικά κόμματα θεωρούνται φορείς πολιτικής κοινωνικοποίησης και πώς οι ομάδες πίεσης διαμορφώνουν πολιτικές στάσεις και κοινωνικοποιούν πολιτικά ένα άτομο; Πώς ορίζεται η πολιτική «συμπεριφορά» και πώς η «πολιτική στάση»; Δώστε ένα παράδειγμα για τον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικές στάσεις μπορούν να επηρεάσουν την εκλογική συμπεριφορά ενός ατόμου.

Α. Μέσα από ποιους θεσμούς ξεκινά η πολιτική κοινωνικοποίηση του ατόμου;

Β. Γιατί τα πολιτικά κόμματα θεωρούνται φορείς πολιτικής κοινωνικοποίησης και πώς οι ομάδες πίεσης διαμορφώνουν πολιτικές στάσεις και κοινωνικοποιούν πολιτικά ένα άτομο;

Γ. Πώς ορίζεται η «πολιτική συμπεριφορά» και πώς η «πολιτική στάση»; Δώστε παραδείγματα πολιτικών στάσεων.
 
Δ. Δώστε ένα παράδειγμα για τον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικές στάσεις μπορούν να επηρεάσουν την εκλογική συμπεριφορά ενός ατόμου. 

Απάντηση

Α. Η πολιτική κοινωνικοποίηση του ατόμου ξεκινά ήδη από την οικογένεια (π.χ. ως παιδί συνοδεύει τους γονείς του στις κάλπες), συνεχίζεται στο σχολείο με τη συμμετοχή του στα μαθητικά συμβούλια και εντείνεται με την ενηλικίωσή του και τη συμμετοχή του σε εκλογές, σε πολιτικά κόμματα, σε ενώσεις ή σε συλλόγους κτλ. (Σελ. 67 σχολικού βιβλίου)

Β. Η εξέλιξη των πολιτικών κομμάτων και του κομματικού συστήματος συμπορεύεται με την εξέλιξη της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Η λειτουργία των κομμάτων στο πλαίσιο της δημοκρατίας συμβάλλει στην πολιτική διαπαιδαγώγηση, αλλά και στην πολιτική ενεργοποίηση ατόμων και ομάδων γύρω από τις αρχές και τα συμφέροντα που τους ενώνουν. Ως εκ τούτου τα κόμματα αποτελούν κύριους χώρους παραγωγής και μεταβίβασης πολιτικών ηθών, είναι δηλαδή φορείς πολιτικής κοινωνικοποίησης. (Σελ. 144 σχολικού βιβλίου)

Όπως και τα κόμματα έτσι και οι ομάδες πίεσης διαμορφώνουν πολιτικές στάσεις και κοινωνικοποιούν πολιτικά ένα άτομο, αφού αυτό μπορεί να συμμετέχει σε μια τέτοια ομάδα μέσα από τις διαφορετικές ιδιότητές του (ως εργαζόμενος, ως καταναλωτής, ως κάτοικος συγκεκριμένης περιοχής, ενδεχομένως ως πολύτεκνος κτλ.) για την προάσπιση των ατομικών και των κοινωνικών συμφερόντων του. (Σελ. 146 σχολικού βιβλίου)

Γ. Με τον όρο «πολιτική συμπεριφορά» εννοούμε τον τρόπο με τον οποίο το άτομο εκφράζει, δραστηριοποιείται και συμμετέχει ως πολίτης σε συλλογικές διαδικασίες, σε σωματεία, συλλόγους, εθελοντικές οργανώσεις, λέσχες, κόμματα και εκλογικές διαδικασίες. Στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης κοινωνίας τα άτομα γίνονται δέκτες, αλλά και φορείς της πολιτικής κοινωνικοποίησης, δηλαδή συμμετέχουν σε μια συνεχή διαδικασία διαμόρφωσης και αλληλεπίδρασης πολιτικών αξιών, στάσεων, αναπαραστάσεων και συμπεριφορών που μεταβιβάζονται σ’ αυτά μέσω των θεσμών κοινωνικοποίησης. Τα άτομα επεξεργάζονται την κουλτούρα αυτή ανάλογα με τα ατομικά και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά τους και διαμορφώνουν μια συγκεκριμένη πολιτική στάση και πολιτική συμπεριφορά, δηλαδή τη συμμετοχή ή την αποχή από τα πολιτικά πράγματα.

Παραδείγματα πολιτικής στάσης μπορεί να θεωρηθούν οι απόψεις για την προστασία των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, για το χωρισμό εκκλησίας/κράτους, την απαγόρευση ή τη νομιμοποίηση των εκτρώσεων, την κατάργηση ή την καθιέρωση της αναγραφής του θρησκεύματος στις αστυνομικές ταυτότητες, τη νομιμοποίηση των οικονομικών μεταναστών ή την ιδεολογική αυτο-τοποθέτηση των πολιτών. (Σελ. 148 σχολικού βιβλίου)

Δ. Οι πολιτικές στάσεις είναι το γενικότερο πλαίσιο που μπορεί να επηρεάσει (χωρίς αυτό να είναι πάντα απαραίτητο) την εκλογική συμπεριφορά ενός ατόμου. Για παράδειγμα, ένα άτομο που εμφορείται από ρατσιστικές ιδέες δε θα ψηφίσει ένα κόμμα που ευαγγελίζεται τη νομιμοποίηση και την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων σε όλους τους μετανάστες που κατοικούν και εργάζονται στη χώρα του. (Σελ. 149 σχολικού βιβλίου)