Η κοινωνική πλαισίωση των τύπων της δράσης

 

Ο Βέμπερ επιδιώκει, συχνά, να ορίσει ένα σύνολο από προκαθορισμένα κοινωνικά πλαίσια σύμφωνα με τα οποία συγκροτείται η δράση. Ένας αριθμός ιδεατών τύπων, από το έργο του Οικονομία και Κοινωνία, περιγράφει όχι μόνο τους επαναλαμβανόμενους προσανατολισμούς της δράσης, αλλά και τα κοινωνικά πλαίσια που καθορίζουν τους περιορισμούς και τις ευκαιρίες για δράση. Αυτοί οι ιδεατοί τύποι των κοινωνιολογικών τόπων [loci] της δράσης -ακριβώς επειδή δίνουν έμφαση στις δυνατότητες κοινής δράσης, αλλά και σε πρακτικές δραστηριότητες, σε εμπειρίες ρουτίνας, στις κοινωνικές συνθήκες ύπαρξης και στις ιδιαίτερες απαιτήσεις και τις ανταμοιβές της κοινωνικής δράσης των ανθρώπων μέσα σε συγκεκριμένες καταστάσεις ή καθορισμένα πλαίσια δράσης- υποδηλώνουν συγκεκριμένες υποθέσεις ως προς την υπό διαμόρφωση δράση. Ο Βέμπερ υποστηρίζει πως οι προσανατολισμοί της δράσης, αντί να αναπτύσσονται και να επιβεβαιώνονται ως συνάρτηση των ορθολογικών επιλογών των ανθρώπων, αποκτούν διαρκή μορφή και χαρακτηριστικά μέσω της ώθησης που δίνει το κοινωνικό περιβάλλον.

(Stephen Kalberg, La sociologie historique comparative de Max Weber, MAUSS, Paris, 2003, [* Μτφρ.: Δ. Λ.])

Η πρόσληψη του Weber στη Γαλλία και η οικειοποίησή του από ριζοσπαστική πολιτική σκοπιά, του Aurélien Berlan

 

Ο πλούτος της σκέψης του Max Weber μετριέται με την ποικιλία των τρόπων με τους οποίους έχουν προσπαθήσει να την οικειοποιηθούν, τόσο στο ακαδημαϊκό όσο και στο πολιτικό επίπεδο. Γενικά, τείνει κανείς να κατατάξει αμέσως τον Weber στους «κοινωνιολόγους», επειδή κι ο ίδιος χρησιμοποίησε αυτόν τον όρο και συμμετείχε στην ίδρυση του συγκεκριμένου γνωστικού πεδίου. Αν όμως κοιτάξει από πιο κοντά το περιεχόμενο των μελετών του, δεν μπορεί παρά να διαπιστώσει ότι από ακαδημαϊκή άποψη ο Weber ήταν κατά βάθος ένας «διεπιστημονικός» στοχαστής. Αυτό που τον ώθησε προς το καινούριο πεδίο της κοινωνιολογίας ήταν χωρίς αμφιβολία ακριβώς η θέληση να ξεπεράσει τη στενότητα των πανεπιστημιακών πεδίων, η στεγανοποίηση των οποίων αποτελούσε εμπόδιο για εκείνο που ο ίδιος αναζητούσε: μια συνολική θεώρηση που θα του επέτρεπε να κατανοήσει τον κόσμο στον οποίο ζούσε, έναν κόσμο που τελούσε σε πλήρη μετάλλαξη. Έχοντας αρχικά σπουδάσει νομικά, έλαβε τους πανεπιστημιακούς του τίτλους στο πεδίο της ιστορίας του δικαίου. Στη διάρκεια της σύντομης ακαδημαϊκής του καριέρας δίδαξε οικονομικά, εντασσόμενος στην παράδοση της ιστορικής σχολής του συγκεκριμένου πεδίου. Δεν αντιλήφθηκε τον εαυτό του ως κοινωνιολόγο παρά σχετικά αργά και συνέχισε να παρουσιάζεται ως οικονομολόγος, υπογραμμίζοντας επιπρόσθετα τον εργαλειακό χαρακτήρα της κοινωνιολογίας που επεξεργαζόταν, τη θέση της ως βοηθητικού μέσου στην υπηρεσία του «ιστορικού καταλογισμού των πολιτισμικά σημαντικών φαινομένων»...

Περισσότερα εδώ: https://poli-k.net/prodimosieysi-enas-rizospastis-max-weber/

 

Οι τύποι νομιμοποίησης της εξουσίας σύμφωνα με τον Μαξ Βέμπερ

Κατά τον Βέμπερ υπάρχουν τρεις τύποι (νομιμοποίησης της) εξουσίας: 

 

α. Η παραδοσιακή εξουσία.

Υπάρχουν κοινωνίες (π.χ. φυλετικές) στις οποίες ο αρχηγός δεν εκλέγεται. Η νομιμότητά του προέρχεται από το εθιμικό δίκαιο (δηλαδή από τις συνήθειες και τις παραδόσεις που περνούν από τη μια γενιά στην άλλη). Αυτό το είδος της παραδοσιακής εξουσίας που ενσαρκώνεται στο πρόσωπο του πατέρα-αρχηγού, μπορεί να το συναντήσει κανείς στις εκτεταμένες οικογένειες της αγροτικής κοινωνίας. Κατά το παρελθόν (18ο αιώνα) οι βασιλείς κυβερνούσαν «ελέω Θεού», ενώ η μεταβίβαση της εξουσίας γινόταν συνήθως ειρηνικά, αφού κανείς δεν μπορούσε να τη διεκδικήσει: οι μόνοι που μπορούσαν να είναι οι επόμενοι άρχοντες ήταν οι απόγονοι του βασιλιά. Σήμερα στην Ευρώπη (Αγγλία, Ισπανία, Βέλγιο κτλ.) οι βασιλείς δεν ασκούν πραγματική εξουσία. Αντίθετα, σε κάποιες άλλες χώρες (π.χ. Ιορδανία, Μαρόκο) οι βασιλείς έχουν ουσιαστικές αρμοδιότητες. Ο τύπος της παραδοσιακής εξουσίας παρέχει περισσότερη σταθερότητα από αυτόν της χαρισματικής εξουσίας.

β. Η χαρισματική εξουσία.

Αυτή η εξουσία βασίζεται σε μια εξαιρετική προσωπικότητα που διαθέτει το «χάρισμα», τον ηρωισμό ή τις ηγετικές ικανότητες. Η χαρισματική εξουσία υπάρχει στη δύναμη «...της συναισθηματικής αφοσίωσης στο πρόσωπο του κυρίου και τα χαρίσματά του, ιδιαίτερα στις υπερφυσικές του ικανότητες... τον ηρωισμό του, τη δύναμη του πνεύματος ή του λόγου του...» (Μ. G. Schmidt, 2000:211). Χαρακτηριστικός τύπος ηγέτη αυτής της μορφής εξουσίας είναι ο προφήτης, ο ήρωας πολέμου, ο δημαγωγός. Η χαρισματική εξουσία ασκείται από ένα πρόσωπο, και είναι πολύ δύσκολο να τη μεταβιβάσει σε κάποιο άλλο. Θεμελιώνεται αποκλειστικά στην εμπιστοσύνη της κοινωνίας, που αναγνωρίζει κάποιον ως χαρισματικό ηγέτη, και στη συνεχή «επιβεβαίωση» του χαρίσματος αυτού, της ικανότητας του ηγέτη δηλαδή να καθοδηγεί και να πείθει τους «οπαδούς» του. Από τη στιγμή που δεν επιβεβαιώνεται το χάρισμα, η εξουσία του ηγέτη καταρρέει. Για τα μοντέρνα έθνη-κράτη μια χαρισματική προσωπικότητα από μόνη της δεν παρέχει μια σταθερή βάση δύναμης. Παραδείγματα χαρισματικών ηγετών είναι ο Τζον Φ. Κένεντυ, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο Νέλσον Μαντέλα, ο Φιντέλ Κάστρο κ.ά.

γ. Η ορθολογική εξουσία.

Η εξουσία αυτή στηρίζεται στη «νομιμότητα» των θεσμοθετημένων και από κοινού συμφωνημένων νομικών ρυθμίσεων, από τις οποίες αντλούν την εξουσία όσοι την ασκούν. Σε αυτό τον τύπο διακυβέρνησης η δύναμη βρίσκεται περισσότερο στα «γραφεία» παρά στα πρόσωπα που τα στελεχώνουν (τους γραφειοκράτες). Αυτό συμβαίνει διότι όσοι κατέχουν μια θέση στα κυβερνητικά γραφεία αναμένεται να λειτουργούν στη βάση συγκεκριμένων νόμων, κανόνων και ρόλων. Όταν, για παράδειγμα, εκλέγεται νέος πρόεδρος της δημοκρατίας, ο απερχόμενος πρόεδρος γίνεται ιδιώτης και χάνει τα όποια προνόμιά του. Η άσκηση των καθηκόντων κάθε ρόλου γίνεται εντός των νόμιμων ορίων, και δε συγχωρείται κατάχρηση εξουσίας. Αρκετοί πρόεδροι, πρωθυπουργοί, εκπρόσωποι του κοινοβουλίου σε διάφορες χώρες έχασαν τη θέση τους λόγω υπέρβασης των ορίων της νομιμότητας.

(Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, σελ. 135-137 σχολικού βιβλίου)

O Βέμπερ για το Κράτος

 

Τι είναι ένα «κράτος»; Κοινωνιολογικά, το κράτος δεν µπορεί να οριστεί από το περιεχόµενο της δραστηριότητάς του. ∆εν υπάρχει σχεδόν καµία δραστηριότητα που να µην έχει αναληφθεί ενίοτε από έναν πολιτικό σύνδεσµο, όπως, αφ’ετέρου, δεν υπάρχει καµία δραστηριότητα για την οποία θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι ήταν πάντα αποκλειστικό ιδιάζον χαρακτηριστικό εκείνων των συνδέσµων που χαρακτηρίζονται πολιτικοί, σήµερα δε: κράτη, ή εκείνων που ιστορικά αποτέλεσαν τους προγόνους του σύγχρονου κράτους. Το σύγχρονο κράτος µπορεί να οριστεί κοινωνιολογικά µόνον σε σχέση µε τα συγκεκριµένα µέσα που προσιδιάζουν σε αυτό, όπως και σε κάθε πολιτικό σύνδεσµο: δηλαδή τη χρήση της φυσικής βίας. «Κάθε κράτος θεµελιώνεται στη βία» είπε ο Τρότσκυ στο Μπρεστ-Λιτόφσκ [1918]. Αυτό είναι πράγµατι σωστό. Εάν υπήρχαν µόνον κοινωνικά µορφώµατα που δεν γνώριζαν τη χρήση της βίας ως µέσου, τότε δεν θα υπήρχε η έννοια του «κράτους», και τότε θα εκδηλωνόταν αυτό που θα µπορούσε να οριστεί µε την ιδιαίτερη έννοια της λεξης ως «αναρχία». Φυσικά, η βία δεν είναι το κανονικό ή το µοναδικό µέσον του κράτους – δεν γίνεται λόγος για κάτι τέτοιο – αλλά σαφώς: είναι αυτό που του προσιδιάζει. Ιδιαίτερα σήµερα, η σχέση µεταξύ κράτους και βίας είναι ιδιαίτερα στενή. Στο παρελθόν οι πλέον διαφορετικοί σύνδεσµοι – αρχής γενοµένης από την πατριά – γνώριζαν τη χρήση της φυσικής βίας ως εντελώς κανονικό µέσον. Σήµερα, εντούτοις, θα πρέπει να πούµε ότι: το κράτος είναι µια ανθρώπινη κοινότητα που απαιτεί (επιτυχώς) το µονοπώλιο της νόµιµης φυσικής βίας εντός µιας συγκεκριµένης περιοχής – αυτή η «περιοχή» ανήκει στα ουσιώδη χαρακτηριστικά.

 (Max Weber, Η πολιτική ως επάγγελμα

* Η υπογράμμιση δική μου - Δ.Λ.)

Ο Max Weber για το πνεύμα του καπιταλισμού...

Η φιλοκτησία, η επιδίωξη κέρδους, χρήματος, όσο γίνεται μεγαλύτερων ποσών χρημάτων, δεν έχει καθαυτή καμία σχέση με τον Καπιταλισμό. Η ροπή αυτή υπάρχει και υπήρχε πάντα ανάμεσα στα γκαρσόνια, τους φυσικούς, τους αμαξάδες, τους καλλιτέχνες, τις πόρνες, τους διεφθαρμένους υπαλλήλους, τους στρατιώτες, τους ευγενείς, τους σταυροφόρους, τους χαρτοπαίκτες και τους ζητιάνους. Μπορούμε να πούμε πως ήταν κοινή σε όλα τα είδη και τις συνθήκες που έζησαν οι άνθρωποι σε όλες τις εποχές και σε όλες τις χώρες της γης, όπου υπήρχε η αντικειμενική δυνατότητα για την εμφάνιση της. θα έπρεπε να διδάσκεται από το νηπιαγωγείο κιόλας, στο μάθημα της Ιστορίας του Πολιτισμού, πως η απλοϊκή αυτή αντίληψη για τον Καπιταλισμό πρέπει να εγκαταλειφθεί μια για πάντα. Η αχαλίνωτη βουλιμία για κέρδος δεν ταυτίζεται ούτε στο ελάχιστο με τον Καπιταλισμό, κι ακόμα λιγότερο με το πνεύμα του. Ο Καπιταλισμός μάλιστα μπορεί να ταυτίζεται με την τιθάσευση, ή τουλάχιστον με τον ορθολογικό μετριασμό, αυτής της παράλογης ορμής. Αλλά ο Καπιταλισμός είναι ταυτόσημος με την επιδίωξη του κέρδους και τη διαρκή ανανέωση του κέρδους μέσω της συνεχούς, ορθολογικής καπιταλιστικής επιχείρησης. Γιατί δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά: σε μία εξ ολοκλήρου καπιταλιστική δομή της κοινωνίας, μια ιδιωτική καπιταλιστική επιχείρηση που δεν εκμεταλλεύεται τις ευκαιρίες της για την απόκτηση κέρδους θα ήταν καταδικασμένη να σβήσει.

(Μαξ Βέμπερ, Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, 2010)

Ο Βέμπερ για την έννοια του νοήματος της κοινωνικής πράξης

Μ. Weber, 1864-1920

Ο Βέμπερ υποστήριζε ότι οι άνθρωποι δρουν με βάση τη δική τους αντίληψη για τα πράγματα. Οι κοινωνιολόγοι πρέπει να ανακαλύψουν τα προσωπικά νοήματα και τις αξίες των ανθρώπων. Για να ανακαλύψουμε αυτά τα νοήματα, θα πρέπει να «μπούμε στη θέση του άλλου», να δούμε τα πράγματα από τη δική του οπτική γωνία. Μόνο έτσι θα καταλάβουμε την κοινωνική συμπεριφορά του και τις αιτίες της. (Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, Βιβλίο Μαθητή, σελ. 20)

Η κοινωνιολογία […] είναι μια επιστήμη, η οποία επιδιώκει την ερμηνευτική κατανόηση της κοινωνικής πράξης και, με τον τρόπο αυτό, την αιτιώδη εξήγηση της πορείας της και των συνεπειών της. Με τον όρο «πράξη» εννοούμε εδώ μια ανθρώπινη συμπεριφορά (αδιάφορο αν είναι εξωτερική ή εσωτερική ενέργεια, παράλειψη ή ανοχή), αν, και στο βαθμό που, ο δρων ή οι δρώντες συνδέουν με την πράξη αυτή ένα υποκειμενικό νόημα. Με τον όρο όμως «κοινωνική πράξη» εννοούμε μια τέτοια πράξη η οποία, σύμφωνα με το νόημα που της αποδίδουν ο δρων ή οι δρώντες, αναφέρεται στη συμπεριφορά άλλων δρώντων και προσανατολίζεται κατά την πορεία της προς αυτήν.

(Max Weber, Βασικές Έννοιες Κοινωνιολογίας, Κένταυρος, Αθήνα, 1997)

O Μαξ Βέμπερ για τη «χαρισματική εξουσία»

Max Weber (1864-1920)

«Χάρισμα» θα ονομάζεται η ισχύουσα ως έκτακτη ιδιότητα μιας προσωπικότητας (αρχικά, τόσο στους προφήτες όσο και στους θεραπευτές, στους νομικούς σοφούς, στους θρησκευτικούς αρχηγούς και στους πολεμικούς ήρωες: καθορισμένη μαγικά), λόγω της οποίας [η προσωπικότητα αυτή] θεωρείται ως κατέχουσα υπερφυσικές ή υπερανθρώπινες ή, τουλάχιστον, συγκεκριμένες έκτακτες δυνάμεις ή ιδιότητες, που δεν είναι προσβάσιμες στον καθένα, ή θεωρείται θεόλστατη ή υποδειγματική και, ως εκ τούτου, αξιολογείται ως «ηγέτης». Το πώς θα μπορούσε να αξιολογηθεί η αντίστοιχη ιδιότητα ως «αντικειμενικά» ορθή από ηθική, αισθητική ή άλλη σκοπιά είναι βεβαίως τελείως αδιάφορο όσον αφορά την έννοια: αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι όντως αξιολογείται από τους χαρισματικά κυριαρχούμενους, τους «οπαδούς». […]

1. Για την ισχύ του χαρίσματος αποφασίζει η αναγνώριση από τους κυριαρχούμενους, η οποία βεβαιώνεται μέσω δοκιμασίας –αρχικά, πάντα: μέσω θαυμάτων–, είναι ελεύθερη και προκύπτει από αφοσίωση στην αποκάλυψη, στην ηρωική λατρεία, στην εμπιστοσύνη στις εγγενείς ηγετικές ιδιότητες. Η αναγνώριση όμως αυτή (στην περίπτωση γνήσιου χαρίσματος) δεν αποτελεί τη βάση της νομιμοποίησης, αλλά είναι καθήκον εκείνων που καλούνται να αναγνωρίσουν αυτήν την ιδιότητα μέσω επαγγελίας και δοκιμασίας. […]

2. Εάν η δοκιμασία δε διενεργείται επανειλημμένως, εάν ο κάτοχος του χαρίσματος φαίνεται να έχει εγκαταλειφθεί από το θεό του ή τη μαγική ή ηρωική του δύναμη, εάν εμφανίζει διαρκώς αποτυχίες, προπάντων δε: εάν η ηγεσία του δεν επιφέρει ευδαιμονία στους κυριαρχούμενους, τότε η χαρισματική του αρχή έχει πιθανότητα εξαφάνισης. Αυτό είναι το γνήσιο χαρισματικό νόημα της «θείας χάριτος».

[…]

Η χαρισματική εξουσία, ως κάτι έκτακτο, είναι έντονα αντιτιθέμενη στην έλλογη, ιδιαίτερα τη γραφειοκρατική, όσο και την παραδοσιακή, ιδιαίτερα την πατριαρχική και πατρογονική ή νομικοταξική εξουσία. Και οι δύο [άλλες μορφές] είναι ιδιαίτερες καθημερινές μορφές κυριαρχίας –ενώ η (γνήσια) χαρισματική εξουσία ακριβώς το αντίθετο. Η γραφειοκρατική εξουσία είναι ιδιαίτερα έλλογη, με την έννοια της δέσμευσης σε κανόνες που αναλύονται διαλογικά, ενώ η χαρισματική είναι ιδιαίτερα ανορθολογική, με την έννοια της απουσίας κανόνων. Η παραδοσιακή εξουσία είναι δεσμευμένη στα δεδικασμένα του παρελθόντος και, στο βαθμό αυτόν, επίσης προσανατολισμένη σε κανόνες, ενώ η χαρισματική ανατρέπει (εντός του πεδίου της) το παρελθόν και υπό αυτήν την έννοια είναι ιδιαίτερα επαναστατική. Δε γνωρίζει ιδιοποίηση της κυριαρχικής εξουσίας εν ίδει κτήσης αγαθού, ούτε από τον κύριο ούτε από νομικοταξικές εξουσίες. Νομιμοποιείται εφόσον και μόνον όσο «ισχύει» το προσωπικό χάρισμα σύμφωνα με δοκιμασία, δηλαδή: όσο βρίσκει αναγνώριση, ενώ ο έμπιστος, ο μαθητής, ο ακόλουθος είναι «χρήσιμος» μόνον όσο διατηρείται η χαρισματική του πιστοποίηση.

(Max Weber, Οι Τύποι της Εξουσίας, Κένταυρος, Αθήνα, 2001)

Η έννοια του ιδεότυπου στο έργο του Max Weber

Το κύριο μεθοδολογικό εργαλείο του Βέμπερ είναι ο ιδεότυπος:

Οι ιδεατοί τύποι είναι έννοιες που χρησιμοποιούμε για να συνδεθούμε με την κοινωνικο-ιστορική πραγματικότητα, για να εξετάσουμε ένα συγκεκριμένο πρόβλημα ή μια πορεία δράσης.

Είναι «ευρετικές» έννοιες. Ο σύνθετος χαρακτήρας της κοινωνικής πραγματικότητας δεν μας επιτρέπει να προσεγγίσουμε εξαντλητικά τα φαινόμενα.

Με τους ιδεατούς τύπους επιχειρούμε να συλλάβουμε τα κοινωνικά φαινόμενα με μια λογικά συνεκτική μορφή.

Ο ιδεότυπος είναι μια νοητή κατασκευή, η οποία συγκεντρώνει σε καθαρή μορφή και με εσωτερική συνοχή βασικά γνωρίσματα ενός φαινομένου (π.χ.Γραφειοκρατία,ο έλλογος καπιταλισμός, η καπιταλιστική οικονομική πράξη, ιδεότυποι της κοινωνικής πράξης, ιδεότυποι εξουσίας). 

Ο ιδεότυπος αποσκοπεί στην κατανόηση των πιο σημαντικών όψεων της εμπειρικής πραγματικότητας.

Η διατύπωση υποθέσεων σχετικά με την ύπαρξη αιτιωδών σχέσεων μεταξύ των στοιχείων που αποτελούν την εμπειρική πραγματικότητα δεν έχει αξίωση γενίκευσης και απολυτότητας.

Δημήτρης Λάλλας 

Αναδημοσίευση: Η θεωρία του Μαξ Βέμπερ για τον καπιταλισμό και το δυτικό πολιτισμό