Προς τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο

[...] Διότι, το 1914, πλέον κάθε αντιπαράθεση ανάμεσα στους δύο συνασπισμούς κρατών, που προϋπέθετε ότι η μια ή η άλλη πλευρά θα υποχωρούσε τους έφερνε στο χείλος του πολέμου. Πέρα από ένα ορισμένο σημείο, οι άκαμπτες κινητοποιήσεις στρατιωτικών δυνάμεων, χωρίς τις οποίες μια τέτοια αντιπαράθεση δε θα έμοιαζε "πειστική", δεν ήσαν αναστρέψιμες. Η "πολιτική της αποτροπής" δεν μπορούσε πλέον να αποτρέψει την καταστροφή, αλλά μόνο να οδηγήσει σε αυτήν. Το 1914 κάθε συμβάν, οσοδήποτε τυχαίο -ακόμη και η ενέργεια ενός αναποτελεσματικού τρομοκράτη φοιτητή σε μια ξεχασμένη γωνιά της ηπείρου-, μπορούσε να οδηγήσει σε μια τέτοια αντιπαράθεση, εάν οποιαδήποτε μεμονωμένη δύναμη από εκείνες που βρίσκονταν εγκλωβισμένες στο συστημα των δύο αντίπαλων μπλοκ αποφάσιζε να το πάρει στα σοβαρά. Έτσι οδηγηθήκαμε στον Πόλεμο και θα μπορούσαμε να οδηγήθουμε εκ νέου σε ανάλογες περιστάσεις.

(E. J. Hobsbawm, Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875-1914, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2000)

Ο Ε. Χομπσμπάουμ για το κράτος πρόνοιας

Μετά την οικονομική κρίση του 1980 ξεκινά ένας διάλογος στην Ευρώπη για τη μείωση της συμβολής και τη συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους. Η συζήτηση αυτή συνεχίζεται έως σήμερα και έχει ως αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό της πολιτικής που αφορά τους μισθούς, τη φορολογία, την κοινωνική ασφάλιση κ.ά. (Σελ. 128 σχολικού βιβλίου)

 

E J. Hobsbawm, 1917-2012

Δεν ήταν τόσο πρακτική όσο ιδεολογική -μέρος της δυτικής αντίδρασης απέναντι στα προβλήματα και τις αβεβαιότητες μιας εποχής που ο κόσμος φάνηκε να παρασύρεται μετά το τέλος της Χρυσής Εποχής. Τέλειωσε η μακρά περίοδος διακυβέρνησης από κεντρώα και μετριοπαθή σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, ενώ η οικονομική και κοινωνική πολιτική της Χρυσής Εποχής φάνηκε να αποτυγχάνει. Γύρω στα 1980, σε αρκετές χώρες ανέβηκαν στην εξουσία κυβερνήσεις της ιδεολογικής Δεξιάς, προσηλωμένες σε ακραίες μορφές επιχειρηματικού εγωισμού και laissez-faire. Ανάμεσά τους εξέχουσα θέση κατείχαν οι κυβερνήσεις του Reagan στην Αμερική και της γεμάτης αυτοπεποίθηση τρομερής Μάργκαρετ Θάτσερ στη Βρετανία (1979-1990). Για τη νέα αυτή Δεξιά, ο καπιταλισμός της κρατικής κοινωνικής πρόνοιας της δεκαετίας του '50 και του '60, που από το 1973 και μετά δεν μπορούσε πλέον να στηρίζεται στην οικονομική επιτυχία, πάντα έμοιαζε σαν κάποια παραλλαγή εκείνου του σοσιαλισμού «του δρόμου προς τη δουλεία», όπως τον αποκαλούσε ο οικονομολόγος και ιδεολόγος von Hayek, που λογικό του τελικό προϊόν θα είχε ένα καθεστώς τύπου ΕΣΣΔ. Ο Ψυχρός Πόλεμος του Reagan είχε ως στόχο όχι μόνο την «αυτοκρατορία του κακού» στο εξωτερικό αλλά και τη μνήμη του Φρανκλίνου Ρούσβελτ στο εσωτερικό: είχε ως στόχο το κράτος Κοινωνικής Πρόνοιας καθώς και κάθε άλλη παρεμβατική δραστηριότητα του κράτους. Όσο ήταν ο κομμουνισμός εχθρός του, άλλο τόσο ήταν και ο φιλελευθερισμός. (E J. Hobsbawm - Η εποχή των άκρων, 2004, σ. 203)

Ο Ε. Χομπσπάουμ για τη βιομηχανική επανάσταση

Eric Hobsbawm, 1917 - 2012

Μόνο στη δεκαετία του 1840 το προλεταριάτο, αυτό το παιδί της Βιομηχανικής Επανάστασης, και ο κομουνισμός που συνδεόταν τώρα με τα κοινωνικά της κινήματα — το φάσμα του Κομουνιστικού Μανιφέστου— εξαπλώθηκαν στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Ακόμα και το όνομα της Βιομηχανικής Επανάστασης αντικατοπτρίζει τον σχετικά όψιμο αντίκτυπό της στην Ευρώπη. Η έννοια υπήρχε στη Βρετανία πριν από τη λέξη. Μόνο στη δεκαετία του 1820 Άγγλοι και Γάλλοι σοσιαλιστές —μια ομάδα που εμφανιζόταν για πρώτη φορά— επινόησαν τον όρο, προφανώς σε αναλογία με την πολιτική επανάσταση στη Γαλλία.

Παρ' όλα αυτά, είναι προτιμότερο να εξετάσουμε πρώτη τη Βιομηχανική Επανάσταση για δύο λόγους: αφενός γιατί πράγματι «ξέσπασε» —για να χρησιμοποιήσουμε έναν αμφισβητούμενο όρο— πριν καταληφθεί η Βαστίλλη, και αφετέρου γιατί χωρίς αυτήν δεν μπορούμε να καταλάβουμε τους απρόσωπους αναβρασμούς της ιστορίας, που γέννησαν τους πιο περιφανείς άνδρες και τα πιο σημαντικά γεγονότα της περιόδου μας· δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τον ανώμαλο, πολυσύνθετο χαρακτήρα του ρυθμού της.

Τι σημαίνει η φράση «η Βιομηχανική Επανάσταση ξέσπασε»; Σημαίνει ότι κάποια στιγμή στη δεκαετία του 1780, και για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, λύθηκαν τα δεσμά της παραγωγικής δύναμης των ανθρώπινων κοινωνιών, που στο εξής μπόρεσαν να επιτύχουν τον συνεχή, ταχύ, και ως σήμερα απεριόριστο πολλαπλασιασμό ανθρώπων, αγαθών και υπηρεσιών. Αυτό είναι σήμερα γνωστό στους οικονομολόγους ως «απογείωση για μια αυτοδύναμη ανάπτυξη». Καμία προηγούμενη κοινωνία δεν είχε κατορθώσει να ξεπεράσει τους περιορισμούς που επέβαλλαν στην παραγωγή η προβιομηχανική κοινωνική διάρθρωση, η ατελής επιστήμη και τεχνολογία και, επομένως, οι περιοδικοί κλονισμοί, ο λιμός και ο θάνατος. Η «απογείωση» δεν ήταν φυσικά ένα από τα φαινόμενα που, όπως οι σεισμοί και οι μεγάλοι μετεωρίτες, καταλαμβάνουν εξαπίνης τον μη τεχνολογικό κόσμο. Η προϊστορία της στην Ευρώπη μπορεί να αναχθεί πολύ παλιά, ανάλογα με τις προτιμήσεις του ιστορικού και τη συγκεκριμένη γκάμα των ενδιαφερόντων του, στο 1000 μ.Χ. περίπου, αν όχι και παλιότερα. Οι πρωιμότερες απόπειρες για μεγάλα άλματα —στον 13ο αιώνα, στον 16ο, στις τελευταίες δεκαετίες του 17ου— αδέξιες όπως οι πειραματισμοί που κάνουν τα μικρά παπάκια, εξωραΐστηκαν και ονομάστηκαν κι αυτές «βιομηχανική επανάσταση». Από τα μέσα του 18ου αιώνα η «φόρα» που έπαιρνε η οικονομία για να απογειωθεί ήταν τόσο ευδιάκριτη που παλαιότεροι ιστορικοί είχαν την τάση να χρονολογούν τη Βιομηχανική Επανάσταση στο 1760. Αλλά η προσεκτική έρευνα οδήγησε τους πιο πολλούς ειδικούς να επιλέξουν τη δεκαετία του 1780 και όχι του 1760 ως την πιο αποφασιστική, διότι τότε ήταν, απ' όσο μπορούμε να ξέρουμε, που όλοι οι σχετικοί στατιστικοί δείκτες άρχισαν να ανεβαίνουν απότομα, σχεδόν κατακόρυφα, και να σημειώνουν την «απογείωση». Η οικονομία, θα έλεγε κανείς, βρισκόταν εν πτήσει.

Το να ονομάσουμε αυτή τη διαδικασία «Βιομηχανική Επανάσταση» είναι και λογικό και σύμφωνο με μια εδραιωμένη παράδοση, μολονότι έναν καιρό έγινε μόδα ανάμεσα στους συντηρητικούς ιστορικούς —ίσως λόγω μιας κάποιας συστολής μπροστά σε εμπρηστικές έννοιες—να αρνούνται την ύπαρξή της και να χρησιμοποιούν αντ' αυτής κοινότοπους όρους όπως «επιταχυνόμενη εξέλιξη». Αν ο απότομος ποιοτικός και ριζικός μετασχηματισμός που πραγματοποιήθηκε γύρω στη δεκαετία του 1780 δεν ήταν επανάσταση, τότε η λέξη δεν έχει καμιά λογική έννοια. Η Βιομηχανική Επανάσταση δεν ήταν πράγματι ένα επεισόδιο με αρχή και τέλος. Το να ρωτήσει κανείς πότε «ολοκληρώθηκε» είναι ανόητο, διότι η ουσία της ήταν ότι έκτοτε η επαναστατική αλλαγή έγινε κανόνας. Άλλωστε συνεχίζεται ακόμη.

(Erik J. Hobsbawm, Η εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1992)