Τι είναι το κεφάλαιο;

[Ο] Ουέκφηλντ ανακάλυψε στις αποικίες πως η κατοχή χρήματος, μέσων συντήρησης, μηχανών και άλλων μέσων παραγωγής δεν αρκεί για να κάνει έναν άνθρωπο κεφαλαιοκράτη, όταν λείπει το συμπλήρωμα, ο μισθωτός εργάτης, ο άλλος άνθρωπος, πού είναι αναγκασμένος να πουλάει θεληματικά τον εαυτό του. Ανακάλυψε πως το κεφάλαιο δεν είναι πράγμα, αλλά κοινωνική σχέση ανάμεσα σε πρόσωπα, που πραγματοποιείται με τη μεσολάβηση πραγμάτων. Μάς λέει με παράπονο πως ο κύριος Πηλ πήρε μέσα συντήρησης και μέσα παραγωγής αξίας 50.000 λιρ. στ. από την Αγγλία και τα μετάφερε στο Σβαν-Ρίβερ [Swan-River] της Νέας Ολλανδίας [Δυτική Αυστραλία]. Ο κύριος Πήλ ήταν τόσο προβλεπτικός, πού πήρε μαζί του και 3.000 άτομα τής εργαζόμενης τάξης, άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Όταν έφτασε όμως στον τόπο του προορισμού του, «ο κύριος Πήλ έμεινε χωρίς υπηρέτη να του στρώνει το κρεβάτι ή να του κουβαλάει νερό από το ποτάμι». Τον καημένο τον κύριο Πηλ που όλα τα πρόβλεψε, εκτός από την εξαγωγή των αγγλικών σχέσεων παραγωγής στο Σβαν-Ρίβερ! […] Ξέρουμε πως όταν τα μέσα παραγωγής και τα μέσα συντήρησης είναι ιδιοκτησία του άμεσου παραγωγού, δεν είναι κεφάλαιο. Γίνονται κεφάλαιο μονάχα κάτω από όρους που χρησιμεύουν ταυτόχρονα σαν μέσα εκμετάλλευσης και εξουσίασης του εργάτη.

(Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο (τομ. 1) , Σύγχρονη εποχή, Αθήνα, 1996, σσ. 790-791)

Το σύνδρομο του Πυγμαλίωνα ή ο νόμος της "αυτο-εκπληρούμενης προφητείας"

 

Μια, ήδη παλιά, αμερικανική μελέτη των Rosenthal και Jacobson υπογράμμιζε την καθοριστική επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στις επιδόσεις του μαθητή, δημιουργώντας μια κατάσταση τεχνητής και πειραματικής παρατήρησης. Στο τέλος της σχολικής χρονιας, πριν την αρχή του πειράματος, προτάθηκε σε δεκαοκτώ δασκάλους των οποίων οι μαθητές ήταν κυρίως κατώτερης κοινωνικής προέλευσης (17% μεξικανικής προέλευσης) να κάνουν ένα τεστ στους μαθητές τους. Αυτό είχε ως στόχο την ανίχνευση εκείνων των μαθητών που είχαν τις περισσότερες ικανότητες προόδου (πρόκειται στην πραγματικότητα για ένα τεστ ευφυίας). Αμέσως μετά την επιστροφή στο σχολείο την επόμενη χρονιά, οι δάσκαλοι είχαν στα χέρια τους τα ονόματα ενός έως εννέα μαθητών τους που ανιχνεύτηκαν θετικά από το τεστ. Στην πραγματικότητα όμως, οι μαθητές του πειράματος είχαν επιλεγεί με κλήρο, ενώ και το υπόλοιπο της τάξης αποτελούσε την ομάδα ελέγχου. Τα δεδομένα αναλύθηκαν στους τέσσερις, οκτώ και είκοσι μήνες. Στο τέλος της σχολικής χρονιάς εμφανίστηκαν οι πιο ξεκάθαρες διαφορές: οι επιλεγμένοι μαθητές έγιναν περισσότερο αποδεκτοί από τους δασκάλους, αύξησαν το δείκτη νοημοσύνης τους και παρουσίασαν προόδους πολύ πιο αισθητές από τους άλλους στην ανάγνωση. Επίσης, το φαινόμενο της προσδοκίας ήταν κυρίως έντονο στους νεότερους δασκάλους.

Αυτό το έργο, του οποίου προηγήθηκαν και ακολούθησαν πολλές εμπειρικές έρευνες ίδιου τύπου, προκάλεσε τεράστια πολεμική, όπου, όπως μπορεί κανείς να περιμένει, μεθοδολογικές και ιδεολογικές κριτικές αναμείχθηκαν. Ο τρόπος που οι συγγραφείς παρουσίασαν τα αποτελέσματά τους, ως μια μορφή εμφάνισης της “αυτο-εκπληρούμενης προφητείας” (self-fulfilling prophecy), ήταν από μόνος του προκλητικός. Τα αντιφατικά αποτελέσματα των διαφόρων μελετών συνδέονται με μια κακή χρήση των παραμέτρων της πειραματικής κατάστασης. Κάθε φορά που αυτές ελέγχονται καλά, εμφανίζονται αποτελέσματα που οφείλονται στις «διαδικασίες αναπαράστασης», χωρίς ωστόσο να έχουν τον αυτόματο χαρακτήρα που θα μπορούσε κανείς να τους δώσει. Το ενδιαφέρον αυτής της μελέτης είναι ότι τράβηξε την προσοχή πάνω σε αυτή τη διάσταση της παιδαγωγικής σχέσης.

 

(Jean-Manuel de Queiroz, Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του, Gutenberg, Αθήνα, 2000)

O A. Giddens για τη θεωρία του Robert Merton

 

Robert Merton
(1910 – 2003)

 

Ο Μέρτον διακρίνει μεταξύ των έκδηλων και λανθανουσών λειτουργιών. Οι έκδηλες λειτουργίες είναι εκείνες που τις γνωρίζουν και τις επιδιώκουν οι συμμετέχοντες σε μια συγκεκριμένη κοινωνική δραστηριότητα. Ενώ οι λανθάνουσες λειτουργίες είναι τα μη προβλεπόμενα από τους συμμετέχοντες αποτελέσματα της δραστηριότητας αυτής. Για να εξηγήσει τη διαφορά αυτή, ο Μέρτον χρησιμοποιεί το παράδειγμα του χορού της βροχής των Ινδιάνων Χόπι στο Νέο Μεξικό. Οι Χόπι πιστεύουν ότι το τελετουργικό αυτό θα προκαλέσει τη βροχή που χρειάζονται για τα σπαρτά τους (έκδηλη λειτουργία). Αυτός είναι ο λόγος που οργανώνουν την τελετή και μετέχουν σε αυτήν. Ο χορός όμως της βροχής, παρατηρεί ο Μέρτον, χρησιμοποιώντας τη θεωρία του Ντυρκέμ για τη θρησκεία, έχει επίσης ως αποτέλεσμα να ενισχύει τη συνοχή της κοινωνίας (λανθάνουσα λειτουργία). Ένα σημαντικό μέρος της κοινωνιολογικής εξήγησης συνίσταται, σύμφωνα με τον Μέρτον, στην αποκάλυψη των λανθανουσών λειτουργιών των δραστηριοτήτων των θεσμών. 

(Α. Giddens, Κοινωνιολογία, Gutenberg, Αθήνα, 2002)

Ο Νίκος Πουλατζάς για την ταξική πάλη

 

Στην πραγματικότητα η πρωτοτυπία του Marx και του Engels δεν συνίσταται στην ανακάλυψη της ύπαρξης των τάξεων. Όπως ομολογεί σαφώς ο ίδιος ο Marx, άλλοι συγγραφείς πριν από αυτόν μίλησαν για κοινωνικές τάξεις. Η πρωτοτυπία του Marx ήταν ότι ανακάλυψε το πεδίο της ταξικής πάλης.

Αυτό σημαίνει ότι οι τάξεις δεν υπάρχουν και ότι δεν μπορούν να συλληφθούν στην αμοιβαία τους απομόνωση. Οι κοινωνικές τάξεις τίθενται, υπάρχουν μόνο μέσα στην αντίθεσή τους, πράγμα που καθορίζει το πεδίο της ταξικής πάλης, καθώς αυτή συγκροτείται από ανταγωνιστικά συμφέροντα και πρακτικές. Πρόκειται για ταξικές αντιθέσεις με την πιο απλή έννοια του όρου.

Πριν από όλα στο οικονομικό επίπεδο: πρόκειται για ταξικές αντιθέσεις και ανταγωνισμούς που θεμελιώνονται στην οικονομική σχέση εκμετάλλευσης. Αυτό μεταφράζεται στην οικονομική πάλη των τάξεων, σε ανταγωνιστικές οικονομικές πρακτικές, που μέσα στην πάλη της εργατικής τάξης παίρνουν ουσιαστικά την μορφή της συνδικαλιστικής πάλης. 

 

Κατόπιν στο πολιτικό επίπεδο: πρόκειται για ταξικές αντιθέσεις και ανταγωνισμούς σε σχέση με την εξουσία του Κράτους και τον μηχανισμό του Κράτους, που απορρέουν από τις σχέσεις πολιτικής κυριαρχίας στο μέτρο που το Κράτος καθαγιάζει και υπερασπίζεται τα συμφέροντα της ή των αρχουσών τάξεων. Πρόκειται για την πολιτική ταξική πάλη. Η εργατική τάξη, μέσω μιας αυτόνομης πολιτικής οργάνωσης, παλεύει για να κατακτήσει την κρατική εξουσία και με τη σοσιαλιστική επανάσταση να καταστρέψει τον μηχανισμό του αστικού Κράτους.

Εν τέλει, στο ιδεολογικό επίπεδο: έχουμε μια ιδεολογική πάλη που απορρέει από τη σχέση ιδεολογικής ηγεμονίας και ιδεολογικού εμποτισμού, στην οποία η άρχουσα τάξη κρατεί τις λαϊκές μάζες μέσω της ιδεολογίας και κυριαρχεί σε μιαν κοινωνία, ιδεολογίας που κατά γενικό κανόνα είναι εκείνη της άρχουσας τάξης.

(Νίκος Πουλατζάς, “K. Marx και F. Engels” στο Φρανσουά Σατελέ (επιμ.), Η Φιλοσοφία, (τομ. Γ.), Γνώση, Αθήνα, 1990)

Βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις στην κοινωνιολογία

Βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις στην κοινωνιολογία from dimlazlaz

 

Βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις στην κοινωνιολογία 

O προσδιορισμός του ηθικού γεγονότος

Emile Durkheim, 1858 - 1917

“[Η] κοινωνία είναι, ταυτόχρονα, υπερβατική και εμμενής και την νοιώθουμε έτσι. Μας ξεπερνά και ταυτόχρονα είναι μέσα μας διότι μπορεί να ζει μόνο μέσα μας και δια μέσου ημών. Ή, μάλλον, η κοινωνία είναι ο εαυτός μας και, υπό μια έννοια, το καλύτερο κομμάτι του εαυτού, αφού ο άνθρωπος είναι άνθρωπος μόνο στο μέτρο που είναι πολιτισμένος. Αυτό που μας κάνει στ’ αλήθεια ανθρώπινα όντα είναι ότι φτάνουμε να αφομοιώσουμε αυτό το σύνολο των ιδεών, συναισθημάτων, πεποιθήσεων, προσταγών συμπεριφοράς, το οποίο ονομάζουμε πολιτισμό. Πάει καιρός που το έδειξε ο Ρουσσώ: αν αφαιρέσουμε από τον άνθρωπο ό,τι προέρχεται από την κοινωνία, δεν απομένει παρά ένα ον περιορισμένο στην αίσθηση και λίγο-πολύ μη διακριτό από το ζώο. Χωρίς τη γλώσσα, αυτό το πρωταρχικό κοινωνικό πράγμα, οι γενικές και αφηρημένες ιδέες είναι πρακτικά αδύνατες και, κατά συνέπεια, το ίδιο και όλες οι ανώτερες, νοητικές λειτουργίες. Εγκαταλελειμμένο στον εαυτό του, το άτομο θα κατέπιπτε στην εξάρτηση των φυσικών δυνάμεων, αν μπόρεσε να ξεφύγει από αυτές, να ελευθερωθεί, να κάνει μια προσωπικότητα, είναι επειδή κατάφερε να μπει υπό τη σκέπη μιας sui generis δύναμης, μιας έντονης δύναμης, αφού απορρέει από τη συνένωση όλων των ατομικών, νοητικών και ηθικών, δυνάμεων και, επομένως, κατάφερε να εξουδετερώσει τις άνοες και α-ηθικές* δυνάμεις της φύσης: πρόκειται για τη συλλογική δύναμη. Θεμιτό στον θεωρητικό να αποδείξει ότι ο άνθρωπος έχει δικαίωμα στην ελευθερία, ωστόσο, όποια κι αν είναι η αξία αυτών των αποδείξεων, είναι αλήθεια ότι η ελευθερία έγινε πραγματικότητα μέσα στην και από την κοινωνία”.

(Emile Durkheim, Κοινωνονιολογία και Φιλοσοφία, Επέκεινα, Τρίκαλα, 2015)

Karl Marx: το μυστικό της πρωταρχικής συσσώρευσης

Όπως τα μέσα παραγωγής και τα μέσα συντήρησης, έτσι και το χρήμα και το εμπόρευμα δεν είναι καθόλου από μιας εξαρχής κεφάλαιο. Χρειάζεται να μετατραπούν σε κεφάλαιο. Η μετατροπή όμως αυτή μπορεί να συντελεστεί μονάχα κάτω από ορισμένους όρους, που συνοψίζονται στα παρακάτω: πρέπει να αντικρυστούν και να έρθουν σε επαφή δυο λογιών, πολύ διαφορετικοί ο ένας από τον άλλο, κάτοχοι εμπορευμάτων: από τη μια μεριά κάτοχοι χρήματος, μέσων παραγωγής και μέσων συντήρησης, που σκοπός τους είναι να αξιοποιήσουν το ποσό αξίας που κατέχουν, αγοράζοντας ξένη εργατική δύναμη· από την άλλη, ελεύθεροι εργάτες, πωλητές της δικής τους εργατικής δύναμης κι επομένως πωλητές εργασίας. Ελεύθεροι εργάτες με τη διπλή έννοια, με την έννοια πως ούτε αυτοί οι ίδιοι ανήκουν άμεσα στα μέσα παραγωγής, όπως οι δούλοι, οι δουλοπάροικοι κλπ., και με την έννοια πως ούτε σε αυτούς ανήκουν τα μέσα παραγωγής, όπως γίνεται λόγου χάρη στους αγρότες που διαχειρίζονται μόνοι το νοικοκυριό τους κλπ., απεναντίας είναι ελεύθεροι, απαλλαγμένοι απ’ αυτά, τα στερούνται. Με την πόλωση αυτή της αγοράς εμπορευμάτων δημιουργούνται οι βασικοί όροι της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Η σχέση του κεφαλαίου προϋποθέτει το χωρισμό των εργατών από την ιδιοκτησία των όρων πραγματοποίησης της εργασίας. Από τη στιγμή που η κεφαλαιοκρατική παραγωγή στέκει πια στα δικά της τα πόδια, δε διατηρεί μόνο αυτό το χωρισμό, μα και τον αναπαράγει σε ολοένα αυξανόμενη κλίμακα.

(Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1996 *Η μτφρ. έχει τροποποιηθεί σε ορισμένα σημεία – Δ. Λ.)

Ο Ian Craib για την κοινωνική θεωρία

Ian Craib, 1945-2002

Σε όλες τις καταστάσεις της ζωής μας προσπαθούμε να βρούμε κάποια ερμηνεία, έστω κι αν αυτό σημαίνει την εύκολη αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων: "έχασα τη δουλειά μου εξαιτίας όλων αυτών των μαύρων μεταναστών", "είμαι δυστυχισμένος επειδή η μητέρα μου με καταπιέζει", "είμαι ανίκανος επειδή η γυναίκα μου είναι ψυχρή". Μερικές φορές, το φταίξιμο ανήκει πράγματι σε αυτό στο οποίο το αποδίδουμε: "έχασα τη δουλειά μου εξαιτίας μιας οικονομικής κατάστασης, την οποία σε μεγάλο βαθμό δημιούργησε η πολιτική της κυβέρνησης [...]. Άλλες πάλι φορές οι ερμηνείες που δίνουμε είναι πιο σύνθετες. Ωστόσο, αυτό που προσπαθώ να πω είναι ότι, από τη στιγμή που αρχίζουμε να σκεφτόμαστε γύρω από οποιοδήποτε πρόβλημα μας υπερβαίνει προσπαθώντας να το εξηγήσουμε, τότε έχουμε ήδη αρχίσει να σκεφτόμαστε θεωρητικά. [...]

Το σημείο αυτό θα μπορούσε να διατυπωθεί και με έναν άλλο τρόπο που μας φέρνει πιο κοντά στη θεωρία όπως παρουσιάζεται στα θεωρητικά μαθήματα. Η θεωρία συνιστά απόπειρα να εξηγήσουμε την καθημερινή μας εμπειρία με όρους που δε μας είναι τόσο οικείοι -ανεξάρτητα αν πρόκειται για τις πράξεις άλλων ανθρώπων ή για τις εμπειρίες μας από το παρελθόν ή για τα καταπιεσμένα μας συναισθήματα ή για οτιδήποτε άλλο. Μερικές φορές (και ίσως αυτό είναι το πιο δύσκολο) η εξήγηση γίνεται με όρους κάποιου πράγματος για το οποίο δεν έχουμε (και δεν μπορούμε να έχουμε) άμεση εμπειρία -και σε αυτό ακριβώς το επίπεδο η θεωρία μας λέει πραγματικά κάτι καινούργιο για τον κόσμο.

(Ian Craib, Σύγχρονη κοινωνική θεωρία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998)

Ποια ήταν η συνεισφορά του Κούλεϋ στη θεωρία της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και τι αποτελεί για τον Μιντ "κοινωνική αλληλεπίδραση"; Πώς έχει χρησιμοποιηθεί η έννοια των "σημαντικών άλλων" από τους θεμελιωτές της σχολής της συμβολικής αλληλεπίδρασης;

Α. Ποια ήταν η συνεισφορά του Κούλεϋ στη θεωρία της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και τι αποτελεί για τον Μιντ "κοινωνική αλληλεπίδραση"; Β. Πώς έχει χρησιμοποιηθεί η έννοια των "σημαντικών άλλων" από τους θεμελιωτές της σχολής της συμβολικής αλληλεπίδρασης;

Απάντηση

Charles Cooley, 1864-1929

Α. Ο Κούλεϋ συνέβαλε στη θεωρία της κοινωνικής αλληλεπίδρασης με τον «κοινωνικό καθρεφτισμό του εαυτού μας» (κατοπτρικός εαυτός). Το παιδί διαμορφώνει την αυτοεικόνα και τη συμπεριφορά του ανάλογα με το πώς φαντάζεται ότι το βλέπουν οι άλλοι. Αν φαντάζεται ότι οι άλλοι έχουν θετική εικόνα γι’ αυτό, ότι οι άλλοι επιδοκιμάζουν τις ενδεχόμενες πράξεις του, θα αισθανθεί περηφάνια, ενώ αντίθετα αν φαντάζεται ότι οι άλλοι έχουν αρνητική εικόνα γι’ αυτό και αποδοκιμάζουν τις ενδεχόμενες πράξεις του, θα αισθανθεί ντροπή και ταπείνωση. Επομένως η διαμόρφωση της αυτοεικόνας μας εξαρτάται από την ταυτότητα των άλλων. (Σελ. 23 σχολικού βιβλίου)

Οι κοινωνικοί επιστήμονες που υιοθετούν την προσέγγιση της κοινωνικής (συμβολικής) αλληλεπίδρασης, όπως ο Τζ. Μιντ (G.H. Mead, 1863-1931), αναφέρθηκαν ιδιαίτερα στις φάσεις ανάπτυξης του παιδιού και στις διεργασίες που τις συνοδεύουν. Τι σημαίνει όμως για τον Μιντ κοινωνική αλληλεπίδραση; Πρόκειται για μια διαδικασία κατά την οποία η στενή σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα σε δύο (ή περισσότερους) ανθρώπους (με το παιχνίδι, τη συναναστροφή κτλ.) οδηγεί στη διαμόρφωση, μέρα με τη μέρα, μιας σχεδόν ιδιωτικής γλώσσας, ενός κώδικα επικοινωνίας μεταξύ τους, μέσω του οποίου παράγονται νοήματα και συμβολισμοί. (Σελ. 57 σχολικού βιβλίου)

Β. Οι θεμελιωτές της σχολής της συμβολικής αλληλεπίδρασης ονόμασαν «σημαντικούς άλλους» όλα τα άτομα που επηρεάζουν περισσότερο την αυτοεικόνα και τη συμπεριφορά μας και τα οποία είναι συγκεκριμένα πρόσωπα του περιβάλλοντός μας. (Σελ. 23 σχολικού βιβλίου)

George Herbert Mead, 1863-1931

Ο Μιντ περιγράφοντας το στάδιο του "ατομικού παιχνιδιού" κατά την κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού αναφέρεται στην έννοια των "σημαντικών άλλων". Πιο αναλυτικά:

Το στάδιο του ατομικού παιχνιδιού, κατά το οποίο το παιδί παίζει διαφορετικούς ρόλους. Για παράδειγμα, μπορεί να αλλάζει ρόλους, χωρίς συντονισμό ή λογική τάξη, και από ασθενής να γίνεται γιατρός ή από μαθητής δάσκαλος. Κατά το στάδιο αυτό οι «σημαντικοί άλλοι», που είναι συγκεκριμένα πρόσωπα από το κοινωνικό του περιβάλλον με τα οποία το παιδί έχει άμεσες, συχνές και στενές επαφές, ασκούν ιδιαίτερη επίδραση στη διαμόρφωση των προτύπων συμπεριφοράς του. (Σελ. 57 σχολικού βιβλίου)