Ο Γκόφμαν για τα άσυλα και η διαδικασία της "επανακοινωνικοποίησης"

 

Στο ψυχιατρικό νοσοκομείο, ο περίγυρος και οι εσωτερικοί κανόνες κάνουν τον ασθενή να αισθανθεί βαθιά ότι σε τελευταία ανάλυση είναι μια ψυχιατρική περίπτωση που υπέστη στον έξω κόσμο κάποιο είδος κοινωνικής κατάρρευσης, έχοντας αποτύχει κατά κάποιον καθολικό τρόπο, και ότι εδώ έχει ελάχιστο κοινωνικό βάρος, όντας ανίκανος να δράσει ως ώριμο πρόσωπο. Αυτοί που ενδέχεται να πληγωθούν βαθύτερα από τις ταπεινώσεις αυτές είναι οι ασθενείς από μεσαία στρώματα, καθώς οι προηγούμενες συνθήκες ζωής τους ελάχιστα τους ανοσοποιούν απέναντι σε παρόμοιους προπηλακισμούς, όλοι όμως οι ασθενείς νιώθουν κάποιον υποβιβασμό. Όπως ακριβώς θα έκανε και οποιοδήποτε φυσιολογικό μέλος της υποκουλτούρας του στον έξω κόσμο ο ασθενής συχνά αποκρίνεται στην κατάσταση αυτή προσπαθώντας να ισχυρισθεί μια λυπητερή ιστορία που αποδεικνύει ότι δεν είναι για τούτα τα «μικροπροβλήματα» του φταίει κάποιος άλλος, ότι η πορεία της ζωής του στο παρελθόν είχε κάποια αξιοπρέπεια και χρηστότητα και ότι συνεπώς το νοσοκομείο είναι άδικο που του επιβάλλει το καθεστώς του ασθενή του ψυχιατρείου.

(Erving Goffman, Άσυλα, Ευρύαλος, Αθήνα, 1994)

Ο Erving Goffman για την πίστη στο ρόλο

 

Όταν ένα άτομο παίζει έναν εντοπισμένο ρόλο, ζητάει σιωπηρά από τους θεατές του να πάρουν στα σοβαρά την εντύπωση που καλλιεργείται ενώπιόν τους. Τους ζητάει να πιστέψουν ότι ο χαρακτήρας που βλέπουν έχει όντως τις ιδιότητες που εμφανίζεται να έχει, ότι το έργο που εκτελεί θα έχει τις συνέπειες που αναμένονται από αυτό και ότι, σε γενικές γραμμές, τα πράγματα είναι αυτό που δείχνουν. Ευθυγραμμισμένη με αυτήν την εντύπωση είναι και η κοινή αντίληψη ότι το άτομο δίνει την παράστασή του και στήνει το όλο θέαμα "για χάρη άλλων ανθρώπων". [...] Όταν το κοινό του είναι κι αυτό πεισμένο με τον ίδιο τρόπο για την παράσταση που εκείνος δίνει -κι αυτή φαίνεται να είναι η τυπική περίπτωση- τότε, για εκείνην την ώρα τουλάχιστον, μόνο ο κοινωνιολόγος ή ο κοινωνικά δυσαρεστημένος θεατής θα έχει οποιαδήποτε αμφιβολία για την "οιονεί πραγματικότητα" αυτού που παρουσιάζεται. 

 

(Erving Goffman, Η παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2006)

Πώς μελετά ο Ε. Γκόφμαν τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ανθρώπων και τι ισχυρίζεται για τους κοινωνικούς ρόλους; Ποια είναι η κριτική που έχει διατυπωθεί απέναντι στις θεωρίες των ρόλων;

Erving Goffman (1922–1982)

Α. Πώς μελετά ο Ε. Γκόφμαν τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ανθρώπων και τι ισχυρίζεται για τους κοινωνικούς ρόλους; 

Β. Ποια είναι η κριτική που έχει διατυπωθεί απέναντι στις θεωρίες των ρόλων;


Απάντηση

Α. Ο Ε. Γκόφμαν μελέτησε την αλληλεπίδραση στις καθημερινές και πολλές φορές φευγαλέες συναντήσεις των ανθρώπων. Διέκρινε την κοινωνική ζωή σε στιγμές που λαμβάνουν χώρα στο προσκήνιο και σε στιγμές που λαμβάνουν χώρα στο παρασκήνιο. Στο προσκήνιο γίνονται όλες εκείνες οι συναντήσεις κατά τις οποίες τα άτομα υποδύονται τυπικούς ρόλους. Είναι στιγμές που θεωρούνται «παραστάσεις επί σκηνής» και που συχνά απαιτούν τη συνεργασία με άλλα άτομα. Για παράδειγμα, δύο πολιτικοί από το ίδιο κόμμα μπορεί να δείξουν μπροστά στην κάμερα της τηλεόρασης αγαπημένοι και φίλοι, παρά το γεγονός ότι αντιπαθούν ο ένας τον άλλο. Ένα αντρόγυνο μπροστά στα παιδιά του δείχνει ότι είναι αγαπημένο όταν κοιμούνται όμως τα παιδιά, ξεσπά άγριος καβγάς. 

Από την άλλη πλευρά, όταν οι άνθρωποι βρίσκονται στα «παρασκήνια», χαλαρώνουν και εκδηλώνουν ελεύθερα τα συναισθήματά τους, αλλά και τρόπους συμπεριφοράς που κρατούν σε έλεγχο όταν βρίσκονται «πάνω στη σκηνή». Σε αυτές τις στιγμές της χαλάρωσης επιτρέπονται πράγματα που δεν επιτρέπονται «επί σκηνής» όπως, για παράδειγμα, οι απροκάλυπτες σε- ξουαλικές κουβέντες, το ατημέλητο ντύσιμο, η χρήση κάποιας διαλέκτου, πειράγματα και τολμηρές χειρονομίες, αγενείς προς τους άλλους ενέργειες που αποφεύγονται μπροστά στο κοινό. (σ. 23 σχολικού βιβλίου) 

Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Γκόφμαν, οι διάφοροι κοινωνικοί ρόλοι, όπως και οι προσδοκίες που έχουν οι άλλοι από τη συμπεριφορά μας σε συγκεκριμένες συνθήκες, μοιάζουν με σενάρια τα οποία καλούμαστε να ερμηνεύσουμε (γι’αυτό και πολλοί κοινωνιολόγοι, όταν μιλούν για κοινωνικούς ρόλους, χρησιμοποιούν ταυτόσημες έννοιες με αυτές της υποκριτικής και της ηθοποιίας). Υποδυόμαστε επομένως αυτούς τους ρόλους και διεκπεραιώνουμε την ερμηνεία τους σύμφωνα με την κοινωνική εκπαίδευση που έχουμε λάβει, αλλά και σύμφωνα με τις απαιτήσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο διαδραματίζονται οι κοινωνικές σχέσεις. (σ. 68 σχολικού βιβλίου)

Β. Η κριτική που ασκείται συνήθως στις θεωρίες των ρόλων αναφέρεται στο ότι δε λαμβάνονται υπόψη τα προσωπικά χαρακτηριστικά κάθε ατόμου, οι σχέσεις εξουσίας που συνδέουν το σύστημα των ρόλων, η συμβολή των κοινωνικών κινημάτων στη μεταβολή των κοινωνιών. Θα μπορούσαμε, για παράδειγμα, να πούμε ότι εξαιτίας των κοινωνικών κινημάτων που αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη και τις Η.Π.Α. κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα το περιεχόμενο των ρόλων του άνδρα και της γυναίκας άλλαξε ριζικά. (σ. 68 σχολικού βιβλίου)