Α. Τι είναι η κοινωνικοποίηση και μέσα από ποιους ψυχο-κοινωνικούς μηχανισμούς επιτελείται;
Β. Τι είναι η επανακοινωνικοποίηση; Ποιες οι επιπτώσεις στην επανακοινωνικοποίηση των ατόμων από τα μέτρα εφαρμογής του λεγόμενου "social distancing" στο πλαίσιο καταπολέμησης του COVID-19;
Α. Η κοινωνικοποίηση είναι μια διαδικασία μέσω της οποίας το άτομο μαθαίνει και εσωτερικεύει τα διάφορα στοιχεία του πολιτισμού της κοινωνίας μέσα στην οποία ζει, πράγμα που του επιτρέπει να διαμορφώσει τη δική του προσωπικότητα και να ενταχθεί στις διάφορες ομάδες. Η κοινωνικοποίηση του ατόμου, η οποία πραγματοποιείται από την οικογένεια, το σχολείο και πολυάριθμους άλλους φορείς (π.χ. ομάδα συνομηλίκων, Μ.Μ.Ε. κ.ά.), είναι μια πολύπλοκη διαδικασία που επιτελείται μέσω ψυχο-κοινωνικών μηχανισμών, όπως είναι η:
• Η μάθηση (απόκτηση συνηθειών, τρόπων συμπεριφοράς). Το άτομο προσλαμβάνει από το κοινωνικό του περιβάλλον (το στενό ή το ευρύτερο) παραστάσεις και στη συνέχεια εναρμονίζει τη συμπεριφορά του ανάλογα με αυτές. Μαθαίνει δηλαδή από το κοινωνικό περιβάλλον τι είναι καλό ή κακό, ποια είναι η σημασία των συμβολισμών και των μηνυμάτων που εκπέμπονται από τους άλλους, ποια συμπεριφορά είναι ενδεδειγμένη σε μια συγκεκριμένη περίσταση κτλ. Σημαντικό ρόλο στη μάθηση ασκούν οι ικανότητες και οι κλίσεις ή οι ροπές του ατόμου, καθώς και ο τρόπος αντίδρασης (ενθαρρυντικός ή αποθαρρυντικός) του κοινωνικού περιβάλλοντος στη συμπεριφορά του.
• Η ταύτιση (υιοθέτηση συμπεριφορών και ρόλων που οδηγούν το παιδί στο να αναγνωρίζει τον εαυτό του σε ένα δάσκαλο, σε έναν αθλητή ή σε έναν από τους δύο γονείς). Η ταύτιση συντελεί στην απόκτηση από το κοινωνικοποιούμενο άτομο της αίσθησης ότι αποτελεί μέρος ενός κοινωνικού συνόλου. Συνήθως το άτομο ταυτίζεται με πρόσωπα του περιβάλλοντός του, ωστόσο η ταύτιση αυτή (άλλοτε συνειδητή άλλοτε όχι) δεν είναι απόλυτη, και το άτομο διατηρεί μια σχετική αυτονομία ως προς τα πρόσωπα με τα οποία ταυτίζεται. Για παράδειγμα, είναι πιθανόν να τηρήσει πιστά κάποιους κανόνες, αλλά είναι επίσης πιθανό να συμμορφωθεί με ένα μέρος αυτών των κανόνων και να διαφοροποιήσει τη συμπεριφορά του.
• Η εσωτερίκευση (ενσωμάτωση των πολιτισμικών στοιχείων στην προσωπικότητα του ατόμου). Η εσωτερίκευση πραγματοποιείται σταδιακά και σημαίνει την υιοθέτηση των αξιών και των κανόνων της κοινωνίας, ανάλογα βέβαια με τις κοινωνικές συνθήκες και τις περιστάσεις κάτω από τις οποίες το άτομο κοινωνικοποιείται. Άτομα που έχουν εσωτερικεύσει τις αξίες και τους κανόνες της κοινωνίας λειτουργούν αυτόβουλα και δεν χρειάζονται εξωτερικό έλεγχο (π.χ. ποινές, επιβραβεύσεις). (Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, σελ. 51-52)
Β. Είναι πιθανόν στην πορεία της ζωής του το άτομο να αναλάβει κάποιους ρόλους υποχρεωτικούς ή έκτακτους, όπως για παράδειγμα φαντάρος στο στρατό, ασθενής σε νοσοκομείο, οικότροφος, καλόγερος ή ακόμη έγκλειστος σε ίδρυμα. Στις περιπτώσεις αυτές άτομα που είχαν συνηθίσει να ζουν για μεγάλο χρονικό διάστημα με κανόνες που ενδεχομένως είχαν διαμορφώσει οι ίδιοι καλούνται σε κάποια στιγμή της ζωής τους, να ζήσουν μέσα σε συνθήκες οργανωμένης δια- βίωσης, όπως είναι ο στρατώνας, ο θάλαμος νοσηλείας, το δωμάτιο ενός οικοτροφείου, το κελί μιας μονής ή μιας φυλακής. Συχνά η είσοδος του ατόμου σε αυτού του είδους τα «κοινόβια» συνοδεύεται από τελετουργίες μύησης, όπως είναι το κούρεμα, τα καψώνια ή τα ομοιόμορφα ρούχα. Στις περιπτώσεις αυτές οι απαιτήσεις και οι προσδοκίες συμπεριφοράς είναι διαμετρικά αντίθετες από αυτές που το άτομο είχε συνηθίσει μέχρι τότε στη ζωή του. Εύλογο είναι επομένως το ερώτημα για το τι ακριβώς γίνεται όταν το άτομο τελειώσει με τη θητεία, τη νοσηλεία ή τον εγκλεισμό του και πρέπει να κάνει «μεικτές συναναστροφές». Τότε καλείται να επανασυνδεθεί με τους οικείους του, να ξεκινήσει ή να συνεχίσει την επαγγελματική του πορεία, να βρει τους παλιούς του φίλους ή να κάνει νέες γνωριμίες, με λίγα λόγια να επανενταχτεί στο κοινωνικό σύνολο. Αυτή η διαδικασία επανασύνδεσης με το κοινωνικό σύνολο ονομάζεται επανακοινωνικοποίηση. (Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, σελ. 67)
(ενδεικτική απάντηση)
Η εφαρμογή των μέτρων του «social distancing» έχει βαθιές επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο επιτελείται η κοινωνικοποίηση. Καλούμαστε πλέον να επανακοινωνικοποιηθούμε, να συνδεόμαστε δηλαδή με τις κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκαμε (σχολείο, παρέα συνομηλίκων, εργασιακοί χώροι) εσωτερικεύοντας (βλ. ψυχο-κοινωνικός μηχανισμός της εσωτερίκευσης) πρότυπα συμπεριφοράς που προκρίνουν τις αξίες της εξατομίκευσης, της κοινωνικής απομόνωσης, της απόστασης περιλαμβάνοντας παράλληλα το στοιχείο του φόβου για τις στενές διαπροσωπικές σχέσεις και την κοινωνική συναναστροφή γενικότερα.
Μπορεί αυτή η «α-κοινωνική κοινωνικοποίηση» (παραφράζοντας έναν παλαιότερο όρο*) να αποσυνθέτει τις παραδοσιακές μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης και να διαβρώνει την κοινωνική συνοχή, οι κοινωνικοί δεσμοί όμως δεν παύουν να υφίστανται. Αντίθετα, τους βλέπουμε όλο και περισσότερο να ανασυντίθενται σε ένα άλλο επίπεδο: η κοινωνικοποίηση μετατρέπεται σε διαδικασία που διαμεσολαβείται όλο και πιο στενά από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media), περιλαμβάνοντας με αυτόν τον τρόπο ως κεντρική συνιστώσα της το στοιχείο της ακραίας εξατομίκευσης.
Τα προβλήματα της ενσωμάτωσης των ατόμων μέσα στις κοινωνικές τους σχέσεις, που έχει κατεξοχήν αναδείξει η κοινωνιολογία του Εμίλ Ντυρκέμ θέτοντας στο επίκεντρο του προβληματισμού τον τρόπο αλλαγής των μορφών κοινωνικής αλληλεγγύης, καθίστανται τα πλέον κεντρικά κοινωνικά ζητήματα του 21ου αιώνα.
Δ. Λ.
* "Socialisation asociale", André Gorz, Métamorphoses du Travail: Quete du sans, Critique de la raison économique, Paris, Editions Galilée, 1988, σ. 68.
