Η σχολή της κοινωνικής κατασκευής (κονστρουκτιβισμός)

Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, η κοινωνική ζωή είναι ένα ρευστό και διαρκώς «επαναδιαπραγματευόμενο» σύνολο από κοινωνικές πρακτικές, βρίσκεται δηλαδή σε συνεχή αναδιαμόρφωση μέσω των τρόπων αμοιβαίας κατανόησης και δράσης των ατόμων. Τα άτομα μοιράζονται τρόπους σκέψης, ιδέες, αξίες και έννοιες, καθώς αλληλεπιδρούν. Έτσι, «κατασκευάζουν» «κοινωνικούς κόσμους», δηλαδή δίνουν ευρύτερο νόημα στις άμεσες εμπειρίες της καθημερινής ζωής. Οι κοινές πρακτικές, τα νοήματα και η γλώσσα που μοιράζονται τα άτομα μεταξύ τους συνιστούν τους μηχανισμούς μέσω των οποίων η κοινωνική ζωή διαμορφώνεται σε συνεκτικό σύνολο. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι μέσα από τις κοινωνικές τους σχέσεις «κατασκευάζουν» την καθημερινή πραγματικότητα και την αντιλαμβάνονται ως δεδομένη, νομιμοποιημένη και «φυσική».

Peter L. Burger  (1929-2017)

Η συνεχής αυτή αναδιαμόρφωση της πραγματικότητας μας επιτρέπει να συλλάβουμε αφενός τους κοινωνικούς θεσμούς ως τους επαναλαμβανόμενους και παγιωμένους τρόπους αμοιβαίων πρακτικών και αμοιβαίας (διυποκειμενικής) κατανόησης και συμπεριφοράς, και αφετέρου την κοινωνία ως μια πολιτισμική και συμβολική «κατασκευή» (Berger & Luckmann, 1967).

(Κοινωνιολογία Γ Λυκείου βιβλίο Μαθητή σ. 23
Credits: Soc Science Tube)

Η σχολή του Λειτουργισμού: Μέρτον vs Πάρσονς...

Talcott Parsons by David Levine

Ο λειτουργισμός (ή φονξιοναλισμός) είναι μια θεωρητική προσέγγιση στην οποία εντάσσονται έργα των κλασικών (Α. Κοντ, Χ. Σπένσερ, Ε. Ντυρκέμ) αλλά και έργα μεταγενέστερων Αμερικανών κοινωνιολόγων (Τ. Πάρσονς, Ρ. Μέρτον). Η σχολή αυτή ονομάστηκε «λειτουργισμός» (ή «φονξιοναλισμός») εξαιτίας της έμφασης που έδωσε στις λειτουργίες (functions) των θεσμών. Κυριάρχησε ουσιαστικά άνευ αντιπάλου κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα [...]

Από τα τέλη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1960 ο Πάρσονς (T. Parsons, 1902-1979) κυριάρχησε στην αγγλόφωνη κοινωνιολογία. Ο στοχασμός του περιστρέφεται γύρω από τη σχέση ατόμου-κοινωνίας. [...] Η κοινωνική ζωή είναι, σύμφωνα με τον Πάρσονς, ένα σύστημα, δηλαδή ένα πλέγμα διάφορων σχέσεων οι οποίες τείνουν προς τη σταθερότητα και την ισορροπία. Γι’ αυτό το λόγο η οργανωτική αρχή της θεωρίας του είναι η έννοια του συστήματος. [...]

Ο Μέρτον εξειδίκευσε ακόμη περισσότερο το λειτουργιστικό μοντέλο. Επισήμανε την ύπαρξη πολλών εναλλακτικών μορφών λειτουργιών, ιδίως σε οικουμενικούς θεσμούς όπως είναι, για παράδειγμα, η οικογένεια, η οποία διαφοροποιείται στις διάφορες κοινωνίες ως προς τη μορφή ή τις λειτουργίες της. 

(Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, σελ. 21 σχολικού βιβλίου)

Παρόλο που και οι δυο εντάσσονται στην ίδια σχολή εντούτοις η προσέγγιση του Πάρσονς εστιάζει στην ανάλυση της κοινωνίας ως συνόλου, ως συστήματος ανεξάρτητα από χωρικούς και χρονικούς περιορισμούς (ανεξάρτητα δηλαδή από το αν διαφοροποιούνται οι θεσμοί ανάλογα με την κοινωνία και την εξεταζόμενη ιστορική περίοδο), ενώ αντίθετα ο Μέρτον δίνει έμφαση στις διαφοροποιήσεις και στις συγκεκριμένες λειτουργίες που επιτελούν οι θεσμοί μέσα σε μια κοινωνία. 

Έτσι για παράδειγμα είναι διαφορετική όχι μόνο η μορφή της οικογένειας σε μια αγροτική κοινωνία (διευρυμένη οικογένεια) σε σχέση με το σύγχρονο αστικό περιβάλλον (πυρηνική οικογένεια), αλλά και η λειτουργία που επιτελεί σε κάθε περίπτωση: στην αγροτική κοινωνία τα άτομα αποδέχονται και αναπαράγουν τις αξίες της οικογένειας ενώ, στο παράδειγμα του αστικού περιβάλλοντος, τα άτομα τείνουν να διαφοροποιούνται από τις αξίες και τα πρότυπα της οικογένειας (εξατομίκευση).

Robert Merton

Επίσης, ο Μέρτον διακρίνει τις λειτουργίες των θεσμών σε έκδηλες και λανθάνουσες με σκοπό να δείξει τη διαφοροποίηση των λειτουργιών ακόμα και μέσα στον ίδιο θεσμό: 

Ο Μέρτον διακρίνει μεταξύ των έκδηλων και λανθανουσών λειτουργιών. Οι έκδηλες λειτουργίες είναι εκείνες που τις γνωρίζουν και τις επιδιώκουν οι συμμετέχοντες σε μια συγκεκριμένη κοινωνική δραστηριότητα. Ενώ οι λανθάνουσες λειτουργίες είναι τα μη προβλεπόμενα από τους συμμετέχοντες αποτελέσματα της δραστηριότητας αυτής. Για να εξηγήσει τη διαφορά αυτή, ο Μέρτον χρησιμοποιεί το παράδειγμα του χορού της βροχής των Ινδιάνων Χόπι στο Νέο Μεξικό. Οι Χόπι πιστεύουν ότι το τελετουργικό αυτό θα προκαλέσει τη βροχή που χρειάζονται για τα σπαρτά τους (έκδηλη λειτουργία). Αυτός είναι ο λόγος που οργανώνουν την τελετή και μετέχουν σε αυτήν. Ο χορός όμως της βροχής, παρατηρεί ο Μέρτον, χρησιμοποιώντας τη θεωρία του Ντυρκέμ για τη θρησκεία, έχει επίσης ως αποτέλεσμα να ενισχύει τη συνοχή της κοινωνίας (λανθάνουσα λειτουργία). Ένα σημαντικό μέρος της κοινωνιολογικής εξήγησης συνίσταται, σύμφωνα με τον Μέρτον, στην αποκάλυψη των λανθανουσών λειτουργιών των δραστηριοτήτων των θεσμών. (Α. Giddens, 2002:716).[Κοινωνιολογία Γ' Λυκείου τομέας Ανθρωπιστικών Σπουδών, Τετράδιο Εργασίας και Έρευνας Μαθητή, σ. 16]

Παρότι επομένως και ο Πάρσονς και ο Μέρτον εκκινούν από τα ίδια αξιώματα και υιοθετούν τις ίδιες παραδοχές, ωστόσο ο Πάρσονς ήταν αυτός που διατύπωσε μια γενική θεωρία για τις σύγχρονες δυτικού τύπου κοινωνίες, ενώ ο Μέρτον παρέμεινε στα πλαίσια μιας εμπειρικά ελέγξιμης θεωρίας μέσης εμβέλειας. 

Δ. Λ.  

Είναι το ίδιο τα κοινωνικά στρώματα με τις κοινωνικές τάξεις;

Μια αναγκαία διευκρίνηση πάνω σε ένα θέμα που κατά κόρον συγχέεται...:

Thomas Bottomore (1920-1992)

Ο Τομ Μπότομορ (Άγγλος κοινωνιολόγος, 1920-1992) παρατήρησε ότι ο Βέμπερ αποδέχεται τη συγκρότηση της κοινωνικής τάξης με τα κριτήρια που θέτουν οι μαρξιστές (ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής). 

Τα πρόσθετα κριτήρια που αυτός έθεσε αφορούν κοινωνικές θέσεις ή, καλύτερα, στρώματα κοινωνικών θέσεων. Ο Μαξ Βέμπερ είναι, κατά τον Μπότομορ, ο κοινωνιολόγος που διευκρίνισε ότι κοινωνικές τάξεις και στρώματα κοινωνικών θέσεων είναι δύο διαφορετικά πράγματα. 

Τα στρώματα κοινωνικών θέσεων ανταποκρίνονται στα υποκειμενικά κριτήρια που θέτουν τα μέλη μιας κοινωνίας (ποια θέση έχει γι’ αυτούς κύρος). 

Η κοινωνική τάξη ορίζεται αντικειμενικά (ιδιοκτησία μέσων παραγωγής). 

 

Η προσθήκη του Μαξ Βέμπερ εμπλούτισε την κοινωνιολογική ανάλυση της διαστρωμάτωσης, διότι πρόσθεσε το υποκειμενικό στοιχείο, την αξιολογική κρίση των ανθρώπων.

(Βασικές Αρχές Κοινωνικών Επιστημών Β ́ Γενικού Λυκείου, σ. 78)

Ο Πάρσονς και ο Λειτουργισμός

Ο Τάλκοτ Πάρσονς (Talcott Parsons, 13 Δεκεμβρίου 1902 – 8 Μαΐου 1979) ήταν για πολλά χρόνια ο πιο γνωστός κοινωνιολόγος στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, αλλά και στον κόσμο. Το έργο του είχε μεγάλη επιρροή την δεκαετία 1950 και την δεκαετία 1960, κυρίως στην Αμερική, η οποία όμως κατόπιν άρχισε σταδιακά να ελαττώνεται. [...]

Ο Τάλκοτ Πάρσονς γεννήθηκε τις 13 Δεκεμβρίου το 1902 στο Colorado Springs. Αποφοίτησε από το κολλέγιο Amherst με major στη βιολογία και τη φιλοσοφία. Μετά το Amherst, εισήχθη στο London School of Economics, όπου ήρθε σε επαφή με το έργο των Harold Laski, Richard Tawney, Bronislaw Malinowski, και Leonard Hobhouse. Μετά μετακόμισε στο Πανεπιστήμιο της Heidelberg όπου έλαβε το διδακτορικό του στην κοινωνιολογία και τα οικονομικά. Μετά από ένα χρόνο ως instructor οικονομικών στο Amherst, πήγε στο Harvard το 1927 ως instructor οικονομικών. Το 1931, μετακινήθηκε στο τμήμα της Κοινωνιολογίας που είχε δημιουργήσει ένα χρόνο πριν ο Pitirim Sorokin. Η εξέλιξή του ιεραρχικά ήταν αργή στην αρχή αλλά η επιρροή του μεγάλωσε μετά τη δημοσίευση μερικών σημαντικών βιβλίων του. Έμεινε στο Χάρβαντ και έγινε emeritus το 1973. Πέθανε το 1979 στο Μόναχο στη Γερμανία.

Ο Πάρσονς ήταν υποστηρικτής της «μεγάλης θεωρίας» μια προσπάθεια να ενοποιηθούν όλες οι κοινωνικές επιστήμες σε ένα ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο.

Ο Πάρσονς είναι επίσης γνωστός για την ιδέα του για την κοινωνία. Για τον Πάρσονς η κοινωνία αποτελεί ένα σύστημα το οποίο βασίζει τη λειτουργία του σε μια σειρά απο υποσυστήματα, τα οποία όλα λειτουργούν, κατά τρόπο ώστε να συμβάλουν στη συνολική λειτουργία του ολοκληρωμένου Συστήματος. Κάθε (ζωντανό) Σύστημα Δράσης βασίζεται σε 4 λειτουργικές κατηγορίες για την αποτελεσματική του λειτουργία. Μέσα από τα υποσυστήματά της τείνει να εκπληρώσει τέσσερις «λειτουργικές αναγκαιότητες»:

• Προσαρμογή (Adaption): Στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον(αντλώ πόρους από το περιβάλλον και επιβιώνω)

• Προσανατολισμός (Goal attainment): Eπίτευξη στόχου – Το σύστημα στέκεται μόνο αν ορίσει τους στόχους του και εφοδιαστεί με τα μέσα για να τους πετύχει.

• Εσωτερική ισσοροπία (Integration): Συντονισμός και εσωτερική ισορροπία των διαφόρων μερών του συστήματος – διατήρηση της συνοχής της κοινωνίας προκειμένου να σταθεροποιηθεί.

• Διατήρηση προτύπων (Latent pattern maintenance): Αναπαραγωγή ενός συνόλου κοινών αξιών και διαχείριση των εντάσεων, που δίνουν κίνητρα σε ατομικές δράσεις.

...[Ο] Πάρσονς θεωρούσε τις δυτικές κοινωνίες και ιδιαίτερα τις Η.Π.Α ως τις πληρέστερα και πιο δυναμικά αναπτυγμένες κοινωνίες, άποψη για την οποία κατηγορήθηκε ως εθνοκεντρικός.

Αναδημοσίευση:  www.timesnews.gr

Ο Peter L. Berger για τον Ντυρκεϊμιανό και τον Βεμπεριανό τρόπο προσέγγισης της κοινωνίας...

Εμίλ Ντυρκέμ: "μελετήστε τα κοινωνικά γεγονότα ως πράγματα".

Μαξ Βέμπερ: "οι κοινωνιολόγοι πρέπει να ανακαλύψουν τα προσωπικά νοήματα και τις αξίες των ανθρώπων. Για να ανακαλύψουμε αυτά τα νοήματα, θα πρέπει να «μπούμε στη θέση του άλλου», να δούμε τα πράγματα από τη δική του οπτική γωνία. Μόνο έτσι θα καταλάβουμε την κοινωνική συμπεριφορά του και τις αιτίες της". 

(Κοινωνιολογία Γ Λυκείου βιβλίο Μαθητή, σσ. 19 & 20 αντίστοιχα)

Peter L. Berger (1929-2017)

Οι δύο τύποι προσέγγισης της κοινωνίας (ο Ντυρκεϊμιανός και ο Βεμπεριανός) δεν είναι λογικά αντιφατικοί. Είναι μόνο αντιθετικοί στο βαθμό που εστιάζονται σε διαφορετικές πλευρές της κοινωνικής πραγματικότητας. Είναι αρκετά σωστό να πούμε ότι η κοινωνία είναι ένα αντικειμενικό γεγονός που μας εξαναγκάζει αλλά και μας δημιουργεί. Αλλά είναι επίσης σωστό να πούμε ότι οι δικές μας πράξεις βοηθούν στη στήριξη του κοινωνικού οικοδομήματος και μπορούν σε ορισμένες περισπτώσεις να βοηθήσουν στην αλλαγή του. Πραγματικά, οι δυο απόψεις περιέχουν ανάμεσά τους το παράδοξο της κοινωνικής ύπαρξης: ότι η κοινωνία μας καθορίζει, αλλά και αυτή με τη σειρά της καθορίζεται από εμάς."

(Peter L. Berger, Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Μπουκουμάνης, Αθήνα, 1985)

O T. Parsons διαβάζει Βέμπερ...

T. Parsons, 1902-1979
Ο Parsons ήταν αυτός που μετάφρασε για
πρώτη φορά την Προτεσταντική Ηθική και 
το Πνεύμα του Καπιταλισμού του
Max Weber στα αγγλικά το 1930.

 

Η προσπάθεια του Βέμπερ να εξηγήσει τον καπιταλισμό από την άποψη μιας συγκεκριμένης ομάδας ηθικών αξιών φέρνει αμέσως στην επιφάνεια τη στάση του απέναντι στα προβλήματά της οικονομικής ερμηνείας της ιστορίας...

Το πρώτο χαρακτηριστικό του πνεύματος του καπιταλισμού το βρίσκει στην απόλυτη απουσία κάθε σχέσης με τον ηδονισμό ή με τον ωφελιμισμό. Πράγματι, από οποιαδήποτε ηδονιστική σκοπιά ο καπιταλισμός είναι τελείως ανορθολογικός. Το κεντρικό σημείο είναι η ηθική υποχρέωση να κερδίζεις όλο και περισσότερα χρήματα, αποφεύγοντας ταυτόχρονα κάθε αυθόρμητη απόλαυση της ζωής ως κατηγορηματικά κακή. Αυτό εμπεριέχει μια άκρως εξορθολογισμένη υποταγή του συνόλου της ζωής του ατόμου στα συμφέροντα της οικονομικής δραστηριότητας, η οποία θεωρείται ως αυτοσκοπός. Έτσι η σπατάλη χρόνου είναι το ίδιο πράγμα με τη σπατάλη χρήματος, είναι δηλαδή μια αμαρτία απέναντι στην πειθαρχία και στον αυτοέλεγχο του καπιταλιστικού τρόπου ζωής. Δεν είναι ωστόσο η απόκτηση από μόνη της που βρίσκεται στη ρίζα του πράγματος, αλλά η απόκτηση είναι με τη σειρά της η ιδιαίτερη έκφραση ενός άλλου ιδανικού, αυτού της αρετής και της ικανότητας στην προσωπική "κλήση" ή επάγγελμα. Είναι η ιδέα του καθήκοντος απέναντι στο επάγγελμα η οποία είναι ο πραγματικός πυρήνας της καπιταλιστικής ηθικής.

(Από το άρθρο του T. Parsons, "Ο "Καπιταλισμός" στην πρόσφατη γερμανική θεωρία: Ζόμπαρτ και Βέμπερ" στον τόμο Καπιταλισμός και Αξίες, Νήσος, Αθήνα, 2008)