Μια, ήδη παλιά, αμερικανική μελέτη των Rosenthal και Jacobson υπογράμμιζε την καθοριστική επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στις επιδόσεις του μαθητή, δημιουργώντας μια κατάσταση τεχνητής και πειραματικής παρατήρησης. Στο τέλος της σχολικής χρονιας, πριν την αρχή του πειράματος, προτάθηκε σε δεκαοκτώ δασκάλους των οποίων οι μαθητές ήταν κυρίως κατώτερης κοινωνικής προέλευσης (17% μεξικανικής προέλευσης) να κάνουν ένα τεστ στους μαθητές τους. Αυτό είχε ως στόχο την ανίχνευση εκείνων των μαθητών που είχαν τις περισσότερες ικανότητες προόδου (πρόκειται στην πραγματικότητα για ένα τεστ ευφυίας). Αμέσως μετά την επιστροφή στο σχολείο την επόμενη χρονιά, οι δάσκαλοι είχαν στα χέρια τους τα ονόματα ενός έως εννέα μαθητών τους που ανιχνεύτηκαν θετικά από το τεστ. Στην πραγματικότητα όμως, οι μαθητές του πειράματος είχαν επιλεγεί με κλήρο, ενώ και το υπόλοιπο της τάξης αποτελούσε την ομάδα ελέγχου. Τα δεδομένα αναλύθηκαν στους τέσσερις, οκτώ και είκοσι μήνες. Στο τέλος της σχολικής χρονιάς εμφανίστηκαν οι πιο ξεκάθαρες διαφορές: οι επιλεγμένοι μαθητές έγιναν περισσότερο αποδεκτοί από τους δασκάλους, αύξησαν το δείκτη νοημοσύνης τους και παρουσίασαν προόδους πολύ πιο αισθητές από τους άλλους στην ανάγνωση. Επίσης, το φαινόμενο της προσδοκίας ήταν κυρίως έντονο στους νεότερους δασκάλους.
Αυτό το έργο, του οποίου προηγήθηκαν και ακολούθησαν πολλές εμπειρικές έρευνες ίδιου τύπου, προκάλεσε τεράστια πολεμική, όπου, όπως μπορεί κανείς να περιμένει, μεθοδολογικές και ιδεολογικές κριτικές αναμείχθηκαν. Ο τρόπος που οι συγγραφείς παρουσίασαν τα αποτελέσματά τους, ως μια μορφή εμφάνισης της “αυτο-εκπληρούμενης προφητείας” (self-fulfilling prophecy), ήταν από μόνος του προκλητικός. Τα αντιφατικά αποτελέσματα των διαφόρων μελετών συνδέονται με μια κακή χρήση των παραμέτρων της πειραματικής κατάστασης. Κάθε φορά που αυτές ελέγχονται καλά, εμφανίζονται αποτελέσματα που οφείλονται στις «διαδικασίες αναπαράστασης», χωρίς ωστόσο να έχουν τον αυτόματο χαρακτήρα που θα μπορούσε κανείς να τους δώσει. Το ενδιαφέρον αυτής της μελέτης είναι ότι τράβηξε την προσοχή πάνω σε αυτή τη διάσταση της παιδαγωγικής σχέσης.
(Jean-Manuel de Queiroz, Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του, Gutenberg, Αθήνα, 2000)
