Η σπείρα του χρέους: η σχέση μεταξύ εισοδηματικών ανισοτήτων και στεγαστικής κρίσης στις ΗΠΑ (2007-08)

Η άνοδος των οικονομικών ανισοτήτων, κατά την περίοδο των τελευταίων δεκαετιών έως την κρίση του 2007-08, αποτελεί έναν από τους βασικούς παράγοντες αστάθειας του χρηματοπιστωτικού συστήματος των ΗΠΑ. Γιατί όμως, αλλά και με ποιον τρόπο συνέβη κάτι τέτοιο;

Η στασιμότητα της αγοραστικής δύναμης μεταξύ νοικοκυριών από τις κατώτερες και μεσαίες τάξεις της Αμερικής έπαιξε σημαντικό ρόλο στην τάση αύξησης του δανεισμού. Καθώς οι μισθοί έμεναν στάσιμοι ή αυξάνονταν με βραδύτερο ρυθμό σε σύγκριση με το κόστος ζωής, πολλά νοικοκυριά από τις τάξεις αυτές δυσκολεύονταν ολοένα και περισσότερο να διατηρήσουν το βιοτικό τους επίπεδο. Ως αποτέλεσμα, τα νοικοκυριά αυτά άρχισαν να στρέφονται στο δανεισμό προκειμένου να είναι σε θέση να καλύπτουν καταναλωτικές ανάγκες όπως στέγαση, εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη.

Από την άλλη πλευρά, οι τράπεζες και άλλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα άρχισαν να προσφέρουν όλο και πιο εύκολη πρόσβαση σε κάθε είδους πιστώσεις, όπως δάνεια, πιστωτικές κάρτες, στεγαστικά με επιεικείς όρους και χαμηλά αρχικά επιτόκια. Πολλά από αυτά τα δάνεια ήταν δάνεια υψηλού κινδύνου, εν μέσω ενός «χαλαρού» ρυθμιστικού πλαισίου, το οποίο όξυνε τις επικίνδυνες πρακτικές δανεισμού.

Την ίδια στιγμή, οι ανώτερες κοινωνικά τάξεις, οι οποίες τις τελευταίες πριν την κρίση δεκαετίες σώρευαν όλο και περισσότερο πλούτο, αναζητούσαν ολοένα και πιο υψηλές αποδόσεις για τις επενδύσεις τους. Αυτό οδήγησε σε μια μαζική εισροή κεφαλαίων στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, η οποία τροφοδότησε την περαιτέρω διαθεσιμότητα πιστώσεων. Οι τράπεζες και τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα προκειμένου να προσελκύσουν τα κεφάλαια αυτά, άρχισαν να δημιουργούν όλο και πιο σύνθετα χρηματοοικονομικά προϊόντα από υψηλού κινδύνου στεγαστικά δάνεια υποσχόμενα ελκυστικές αποδόσεις στους κατόχους πλούτου.

Ο συνδυασμός στάσιμης αγοραστικής δύναμης μεταξύ των νοικοκυριών κατώτερων και μεσαίων τάξεων από τη μία πλευρά και αναζήτησης υψηλών αποδόσεων από τις ανώτερες τάξεις από την άλλη δημιούργησαν μια ανατροφοδοτούμενη σπείρα: καθώς οι τιμές των ακινήτων συνέχισαν να αυξάνονται, τροφοδοτούμενες από το κυνήγι του κέρδους και τα χαλαρό νομοθετικό πλαίσιο δανεισμού η φούσκα τελικά έσκασε, οδηγώντας σε εκτεταμένες χρεοκοπίες και κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού συστήματος (για την κρίση των στεγαστικών δανείων βλ. εδώ).

Το παρακάτω γράφημα (επεξεργασία με τη γλώσσα R: Δ.Λ.) αντιπαραβάλει το ποσοστό αποταμίευσης (αριστερή πλευρά) με το χρέος των αμερικανικών νοικοκυριών ως ποσοστό του ΑΕΠ (δεξιά πλευρά) κατά την περίοδο 1982-2007, με βάση στοιχεία από την ομοσπονδιακή τράπεζα των ΗΠΑ. Το Ποσοστό Αποταμίευσης υπολογίζεται ως ο λόγος της ατομικής αποταμίευσης προς το Διαθέσιμο Ατομικό Εισόδημα (DPI). Με πιο απλά λόγια, δείχνει ποιο μέρος του εισοδήματός τους αποταμιεύουν τα νοικοκυριά. Από την άλλη πλευρά, το χρέος αντιπροσωπεύει το σύνολο των χρεογράφων και των δανείων των νοικοκυριών (αλλά και των μη κερδοσκοπικών οργανισμών) ως ποσοστό στο αμερικανικό ΑΕΠ.

 

Δεδομένα: FRED | Επεξεργασία: Δ.Λ.

Ερωτήσεις κλειστού τύπου - 16. Το Σοσιαλιστικό κόμμα

Ερωτήσεις κλειστού τύπου - 16. Το Σοσιαλιστικό κόμμα

Το οικονομικό προφίλ των νοικοκυριών της Ευρώπης (2022)

 

Κατανοώντας το νόμο του Ένγκελ: η σχέση μεταξύ εισοδήματος και κατανάλωσης

Ernst Engel, 1821-1896

 

Ο Ernst Engel γεννιέται στη Δρέσδη το 1821 και από νεαρή ηλικία αρχίζει να καλλιεργεί το ενδιαφέρον του για τα οικονομικά και τη στατιστική. Καθώς ξεκινά την καριέρα του στη στατιστική το 1848, αρκετές πόλεις της Ευρώπης σείονται από ένα κύμα εργατικών εξεγέρσεων. Υπό το βάρος των εξελίξεων αυτών, κάποιες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αναγκάζονται να συντάξουν μελέτες καταγραφής των συνθηκών διαβίωσης των εργατικών νοικοκυριών. 

 

Το 1856 πραγματοποιείται για το σκοπό αυτό ένα διεθνές συνέδριο στις Βρυξέλλες όπου συγκεντρώνει οικονομολόγους και στατιστικολόγους, όπως οι Engel και Ducpétiaux, ώστε να συζητηθούν μέθοδοι για τη μέτρηση του επιπέδου διαβίωσης των εργατών. Σε αυτό το πλαίσιο, το 1857 ο Engel γράφει ένα άρθρο (που αργότερα θα γίνει κλασικό) με τίτλο «Οι σχέσεις κατανάλωσης-παραγωγής στο Βασίλειο της Σαξονίας» [1], όπου γενικεύει μια εμπειρική παρατήρηση στην οποία προβαίνει μελετώντας τα δεδομένα που είχαν συλλέξει λίγα χρόνια νωρίτερα οι Frédéric Le Play και Ducpétiaux πάνω στη σχέση μεταξύ εισοδήματος και δαπανών των εργατικών νοικοκυριών για είδη πρώτης ανάγκης. 

 

At the Origins of Engel Curves Estimation

Η παρατήρηση αυτή, που ιστορικά έμεινε γνωστή ως νόμος του Engel, συνίσταται στο εξής: καθώς το εισόδημα ενός νοικοκυριού αυξάνεται, το ποσοστό του εισοδήματος που δαπανάται για τρόφιμα μειώνεται [2]. Με άλλα λόγια, όσο τα εισοδήματα των νοικοκυριών αυξάνονται, τόσο αυτά τα τελευταία τείνουν να δαπανούν μικρότερο ποσοστό του εισοδήματός τους σε είδη πρώτης ανάγκης όπως τρόφιμα, από τη μία πλευρά και μεγαλύτερο ποσοστό σε μη απαραίτητα είδη όπως π.χ. διασκέδαση, από την άλλη [3].

Ο Νόμος του Engel, που ειρήσθω εν παρόδω συνέβαλε καθοριστικά στην ανάπτυξη της οικονομετρίας, έχει έκτοτε μελετηθεί ευρέως και η ισχύς του έχει επιβεβαιωθεί για διαφορετικές χώρες και πολιτισμούς. Μια κοινή ερμηνεία του νόμου είναι πως για τα είδη πρώτης ανάγκης όπως τα τρόφιμα η εισοδηματική ελαστικότητα ζήτησης είναι μικρότερη της μονάδας. Αν και κάτι τέτοιο μοιάζει να ισχύει καθολικά, παρόλα αυτά, δεν αποτελεί μονοσήμαντο οδηγό ερμηνείας της συμπεριφοράς κάθε νοικοκυριού χαμηλού εισοδήματος. Διαφορετικοί κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες είναι δυνατό να υπεισέλθουν στη σχέση μεταξύ του ύψους εισοδήματος και του ποσοστού του εισοδήματος που δαπανάται για τρόφιμα όπως ο πληθωρισμός των τιμών, η διαθεσιμότητα των τροφίμων, νομοθετικοί, πολιτικοί ή πολιτιστικοί κανόνες. (Βλ. σχετικά παλαιότερη έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας, 1983).

 

Δ.Λ.

Σημειώσεις:

 

[1] Ένας από τους σκοπούς του άρθρου του Engel ήταν να αντιπαρατεθεί στη θεωρία του Malthus (1798) πως η ανεξέλεγκτη αύξηση του πληθυσμού, εξαιτίας της Βιομηχανικής Επανάστασης, επεκτείνεται πιο γρήγορα από τα μέσα για την επιβίωσή του γεγονός που νομοτελειακά οδηγεί σε κοινωνική καταστροφή.Ο Ένγκελ υποστήριξε ότι, ακόμη κι αν δεν υπάρχουν φυσικοί περιορισμοί στην αύξηση του πληθυσμού, ήταν δυνατό να αποφευχθεί η καταστροφή εάν η παραγωγική ικανότητα μιας οικονομίας μπορούσε να εξισορροπηθεί από την αυξανόμενη ζήτηση. (βλ. σχετικά Front Matter. (2010). The Journal of Economic Perspectives, 24(1). http://www.jstor.org/stable/25703479. Για πιο πρόσφατες εφαρμογές του Νόμου βλ. (βλ. επίσης Tullio Mancini & Hector Calvo‐Pardo & Jose Olmo, 2022, "Environmental Engel curves: A neural network approach," Journal of the Royal Statistical Society Series C, Royal Statistical Society, vol. 71(5), pp. 1543-1568).   

 

[2] H μαθηματική μορφή της σχέσης συμβολίζεται ως 𝐸𝑖=𝐹(𝑌) όπου το 𝐸𝑖 δηλώνει τη μηνιαία κατανάλωση του αγαθού 𝑖 από ένα νοικοκυριό, το 𝑌 δηλώνει το μηνιαίο διαθέσιμο εισόδημα του νοικοκυριού και το 𝐹 τη μαθηματική μορφή της συνάρτησης.

 

[3] Για ένα παράδειγμα βασισμένο σε στοιχεία που προέρχονται από τη μελέτη των Koenker και Bassett πάνω σε ένα σύνολο 235 παρατηρήσεων σχετικών με τα έσοδα και τις δαπάνες για τρόφιμα βελγικών νοικοκυριών της εργατικής τάξης που δημοσιεύτηκε το 1982 βλ.: Koenker, R. and Bassett, G, 1982, "Robust Tests of Heteroscedasticity based on Regression Quantiles", Econometrica, 50, 43–61). Όπως προκύπτει από τα ερευνητικά δεδομένα αυτής της μελέτης παρότι οι δαπάνες για τρόφιμα σε βελγικά φράγκα είναι περισσότερες (932,9 βλγ. φράγκα) μεταξύ του πιο εύπορου 10% του δείγματος σε σχέση με το φτωχότερο 10% (δαπάνες ύψους 350,5 σε βλγ. φράγκα), η αναλογία στο εισόδημα του πλουσιότερου 10% είναι σημαντικά χαμηλότερη (61% περίπου) σε σχέση με αυτή του φτωχότερου 10% (70% περίπου).

Η επίδραση της κλιματικής αλλαγής ανά ημισφαίριο

Το φαινόμενο της ανόδου της θερμοκρασίας, ως συνέπεια της κλιματικής αλλαγής γίνεται τις τελευταίες δεκαετίες όλο και πιο έντονο, όλο και πιο ακραίο σε κάθε μεριά του πλανήτη. Παρόλα αυτά, η άνοδος θερμοκρασίας των θαλασσών και του εδάφους δεν πραγματοποιείται ομοιόμορφα για κάθε ημισφαίριο. Όπως αποκαλύπτουν τα στοιχεία της NASA, που συνοψίζονται στο παραπάνω γράφημα της Iram Javed, η θερμοκρασία αυξάνεται πιο γρήγορα στο βόρειο ημισφαίριο συγκριτικά με το νότιο. Αυτή η ανισορροπία στην κατανομή της θερμοκρασίας στη Γη έχει σημαντικές επιπτώσεις στην κατανομή των ειδών, ενώ συμβάλει στη δημιουργία ρευμάτων αέρα και νερού που επηρεάζουν συνολικά το κλίμα του πλανήτη. 

Δ.Λ.

Πιερ Μπουρντιέ: στρατηγικές αναπαραγωγής

While economics is about how people make choice, 

sociology is about how they don’t have any choice to make.

 

Bertrand Russell [1]

Στο τελευταίο βιβλίο που δημοσιεύτηκε ενόσω ζούσε, Οι κοινωνικές δομές της οικονομίας (2000), ο Μπουρντιέ εξετάζει τον ιστορικό μετασχηματισμό του πεδίου της αγοράς κατοικιών στη Γαλλία κατά τα τελευταία 30 έτη. Ο Μπουρντιέ υποστηρίζει πως η κρατική παρέμβαση, αλλά και οι συμβολικές κατασκευές των δρώντων διαμορφώνουν τόσο την ίδια την αγορά κατοικιών, όσο και τις αντιλήψεις γύρω από την αξία των ακινήτων [2].

Ένα από τα θέματα του βιβλίου, που βασίζεται σε στοιχεία της γαλλικής στατιστικής αρχής (INSEE), είναι ο τρόπος αναπαραγωγής των διαφορετικών επαγγελματικών κατηγοριών μέσω της πρόσβασης που διαθέτουν στην αγορά κατοικίας. Επαγγελματικές κατηγορίες όπως στελέχη του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, εκπαιδευτικοί, τεχνικοί, ειδικευμένοι τεχνίτες και μηχανικοί αποκτούσαν, κατά τη δεκαετία του 1980, πρόσβαση στην κατοικία (μονοκατοικίες ή διαμερίσματα), κατά κύριο λόγο, μέσω της πίστωσης (crédit). Επιπλέον, την εν λόγω περίοδο εργαζόμενοι στο δημόσιο ή ιδιωτικό τομέα, εργοδηγοί, ειδικευμένοι εργατοτεχνίτες συμβάλλουν στη συνολική αύξηση του ποσοστού ιδιοκτησίας σπιτιών. Τη δεκαετία του 1980 όμως συντελείται παράλληλα μια στροφή στην πρόσβαση στην αγορά κατοικίας: επαγγελματικές κατηγορίες που παραδοσιακά δεν επένδυαν στην αγορά σπιτιού για την αναπαραγωγή τους, αρχίζουν να εισέρχονται σε μια λογική συσσώρευσης κληρονομιών, χάρη τόσο στην πίστωση, όσο και στην κρατική αρωγή εκείνης της περιόδου.

Το παρακάτω γράφημα (Correspondence Analysis plot), το οποίο βασίζεται σε στοιχεία του πίνακα συνάφειας που παρατίθεται στο βιβλίο (σ. 68) [Επεξεργασία με τη χρήση της γλώσσας R: Δ.Λ.], αποκαλύπτει τις υποκείμενες δομές αυτής της λογικής, ανά κοινωνικοεπαγγελματική κατηγορία: Αντιπαραβάλλει στον αριστερό άξονα (αρνητικές τιμές) επαγγελματικές κατηγορίες (βλ. Label) που βασίζονται στην πίστωση (crédit) για την αγορά ιδιόκτητης μονοκατοικίας με αυτές στο δεξιό άξονα (θετικές τιμές) που βασίζονται στην κληρονομιά (héritage donation) και την αγορά με μετρητά (achat comptant). 

 

* P. Bourdieu (2000), Les structures sociales de l'économie, Paris, Ed. du Seuil

 

Τη δεκαετία του 1980 μόνο οι συνταξιούχοι του ιδιωτικού και δημόσιου τομέα ήταν σε θέση να αγοράσουν κατοικία με μετρητά σε αντίθεση με τους μισθωτούς και τους ελεύθερους επαγγελματίες που προσέφευγαν, ως επί το πλείστον, σε αγορές με πίστωση (crédit). Την ίδια περίοδο τέλος, οι αγρότες έτειναν να αποκτούν πρόσβαση στην κατοικία μέσω κληρονομιών (héritage donation). 

Δ.Λ.

Σημείωση: 

[1] Παρατίθεται στο Pierre Bourdieu, Les structures sociales de l'économie, Paris, Ed. du Seuil, col. "Points", 2000.

[2] Οικονομική Κοινωνιολογία: βασικές συνεισφορές