Με τις συνθήκες αυτές, πολλοί κοινωνικοί επιστήμονες οδηγούνται στο συμπέρασμα ότι ο όρος είναι πλέον επιστημονικά άχρηστος και τον αποφεύγουν. Ωστόσο, ο όρος παραμένει επιστημονικά αναντικατάστατος, επειδή παραπέμπει σε έναν ιδιαίτερο τύπο ηγεσίας, που έχει τη δική του ιδιαίτερη νομοτέλεια. Ό,τι ισχύει για τους χαρισματικούς ηγέτες δεν ισχύει για τους άλλους. Χρειάζεται λοιπόν να ανατρέξουμε στον ίδιο τον Μαξ Βέμπερ, σε συνδυασμό με τους ερμηνευτές που τον ακολουθούν πιο πιστά.
O Βέμπερ χρησιμοποίησε τον όρο «χάρισμα» (πάντα στον ενικό) για να χαρακτηρίσει μία ιδιότητα που θεωρείται ότι ξεφεύγει από το συνηθισμένο και χάρη στην οποία το συγκεκριμένο πρόσωπο:
…θεωρείται προικισμένο με υπερφυσικές, υπεράνθρωπες ή τουλάχιστον εντελώς εξαιρετικές ικανότητες ή ιδιότητες, απρόσιτες στον κοινό άνθρωπο, ή θεόπεμπτο ή υποδειγματικό και γι’ αυτόν τον λόγο αναγνωρίζεται ως «ηγέτης».
Αρχέτυπο του χαρισματικού ηγέτη μπορεί να θεωρηθεί o θρησκευτικός αρχηγός, ο προφήτης και προπαντός o ιδρυτής θρησκείας. Γι' αυτό και ο Ιησούς Χριστός, όπως παρουσιάζεται από τα ευαγγέλια, προσφέρεται ως κατεξοχήν οικείο υπόδειγμα και πηγή παραδειγμάτων.
Ιδιαίτερα τόνισε o Βέμπερ τον επαναστατικό και έκτακτο χαρακτήρα του χαρίσματος, τη ριζική αντίθεσή του με την καθημερινή ρουτίνα και τις μόνιμες θεσμικές δομές, καθώς και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του «χαρισματικού κινήματος»), δηλ. του κινήματος που συγκροτείται γύρω από τον χαρισματικό ηγέτη και τον ακολουθεί. Αρχικά, το κίνημα αυτό δεν έχει αποσαφηνισμένη ιεραρχία, ούτε οριοθέτηση εξουσιών και αρμοδιοτήτων. Ωστόσο, τα υλικά και άυλα συμφέροντα των οπαδών και προπαντός των ηγετικών στελεχών (ή «μαθητών») απαιτούν τη μετάλλαξη του χαρίσματος και την επένδυσή του σε μονιμότερες δομές, δηλ. τη «ρουτινοποίησή» του. Αυτή, με τη σειρά της, προϋποθέτει την «αποπροσωποποίησή» του και τη μετατροπή του είτε σε οικογενειακό είτε σε θεσμικό χάρισμα. Μόνο έτσι μπορεί να λυθεί το κρίσιμο πρόβλημα της διαδοχής του χαρισματικού ηγέτη, δηλ. σε τελική ανάλυση το πρόβλημα της διάρκειας. Παράδειγμα οικογενειακού χαρίσματος αποτελεί μία δυναστεία (βασιλέων ή και πολιτικών). Παράδειγμα θεσμικού χαρίσματος αποτελεί η Εκκλησία, ένα κράτος, ένα πολίτευμα ή και ένα κόμμα.
Δύο τύποι χαρίσματος αφορούν τον Εθνικό Διχασμό: η Βασιλεία και η «δημοψηφισματική» ηγεσία που ο Βέμπερ χαρακτηρίζει «μεταβατικό τύπο» στο πλαίσιο της διαδικασίας μετασχηματισμού του χαρίσματος προς δημοκρατική ή πάντως «αντιαυταρχική» κατεύθυνση.
Εκτός από τους δύο αυτούς τύπους και την ανάλυσή τους, τρεις ακόμη —σχετικά παραμελημένες— πτυχές της θεωρίας του χαρίσματος έχουν ιδιαίτερη σημασία εδώ. Αφορούν (1) τις συνθήκες εμφάνισης ενός χαρισματικού κινήματος, (2) τη σχέση μεταξύ ηγέτη και οπαδών και (3) τις συγκρούσεις που συνεπάγεται και πυροδοτεί το χάρισμα.
Σχετικά με το πρώτο ζήτημα, ο Μπέντιξ υπογραμμίζει ότι:
Χαρισματική ηγεσία εμφανίζεται πιο συχνά σε καταστάσεις ανάγκης, συνδέεται με μία συλλογική έξαψη με την οποία αντιδρούν σε κάποιαν έκτακτη περίσταση μάζες ανθρώπων και χάρη στην οποία παραδίνονται σε έναν ηρωικό ηγέτη.
Πληρέστερη είναι η σχετική ανάλυση του Πάρσονς:
Κάθε κατάσταση όπου ένα θεσμικό καθεστώς έχει αποδιοργανωθεί σε σημαντική έκταση, όπου καθιερωμένες διαδικασίες, προσδοκίες και σύμβολα έχουν διαλυθεί ή βάλλονται, είναι κατάσταση ευνοϊκή για ένα τέτοιο κίνημα. Δημιουργεί εκτεταμένη ψυχολογική ανασφάλεια που, με τη σειρά της, είναι επιδεκτική εκτόνωσης με την πρόσδεση σε ένα χαρισματικό κίνημα.
Και o Γκράμσι, άλλωστε, συνδέει την εμφάνιση «σκοτεινών δυνάμεων», που αντιπροσωπεύονται από χαρισματικούς ηγέτες, με περιόδους «οργανικής κρίσης».
Για τη σχέση χαρισματικού ηγέτη και οπαδών, ο Μπέντιξ τονίζει χαρακτηριστικά:
Στην «καθαρή» της μορφή, η χαρισματική ηγεσία συνεπάγεται έναν βαθμό αφοσίωσης
εκ μέρους των μαθητών που δεν έχει όμοιό του στους άλλους τύπους εξουσίας.
(...)
(Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, 1915. Ο Εθνικός Διχασμός, Πατάκης, Αθήνα, 2020)
