Η θεωρία της εξάρτησης

[Η] ανάπτυξη των κοινωνιών ταυτίζεται με την ενσωμάτωσή τους στη διεθνή αγορά και τον παγκόσμιο καπιταλισμό. Οι θεμελιωτές της άποψης αυτής, που έγινε γνωστή ως θεωρία της εξάρτησης, υποστηρίζουν ότι η ανάπτυξη του καπιταλιστικού δυτικού κόσμου και η υπανάπτυξη του Τρίτου Κόσμου πρέπει να εξετάζονται από κοινού. Με άλλα λόγια, οι χώρες του Τρίτου Κόσμου δεν μπόρεσαν να αναπτυχθούν αυτόνομα, επειδή προσδέθηκαν στο άρμα του καπιταλισμού με σχέση εξάρτησης. Έτσι, οι δυτικές χώρες εξελίχθηκαν σε καπιταλιστικές δυνάμεις όχι μόνο μέσα από την ιδιοποίηση της υπεραξίας των δικών τους εργατών, αλλά και μέσα από την ιδιοποίηση και εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών και των φθηνών εργατικών χεριών των χωρών του Τρίτου Kόσμου. Με αυτό τον τρόπο έχει δημιουργηθεί ένα σύστημα στο οποίο οι αναπτυγμένες χώρες (Η.Π.Α., Ιαπωνία) λειτουργούν ως μια παγκόσμια καπιταλιστική τάξη (η οποία αναφέρεται ως «μητρόπολη», «κέντρο» ή «πυρήνας»), ενώ οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες (οι οποίες αναφέρονται ως «περιφέρεια») παίζουν το ρόλο της εργατικής τάξης που υφίσταται την εκμετάλλευση σε διεθνές επίπεδο.  (Σελ. 38 σχολικού βιβλίου)

Tηλεργασία και οικονομική κατάσταση των νοικοκυριών στη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19 για τις χώρες της Ε.Ε. με βάση τα στοιχεία της έρευνας του Eurofound (2020)

(https://www.eurofound.europa.eu/data/covid-19/financial-situation)

Living, working and COVID-19 First findings – April 2020

Μεταβολές στο χρόνο εργασίας στη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19 ανά χώρα

(https://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_publication/field_ef_document/ef20058en.pdf)

(https://www.eurofound.europa.eu/data/covid-19/financial-situation)

Financial situation and COVID-19
Infogram

Ο Καρλ Μαρξ και η 11η θέση για τον Φόιερμπαχ

Οι φιλόσοφοι έχουν απλά ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το θέμα είναι να τον αλλάξουμε.

(Καρλ Μαρξ, Θέσεις για τον Φόιερμπαχ, 1845)

Ο Ian Craib για την κοινωνική θεωρία

Ian Craib, 1945-2002

Σε όλες τις καταστάσεις της ζωής μας προσπαθούμε να βρούμε κάποια ερμηνεία, έστω κι αν αυτό σημαίνει την εύκολη αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων: "έχασα τη δουλειά μου εξαιτίας όλων αυτών των μαύρων μεταναστών", "είμαι δυστυχισμένος επειδή η μητέρα μου με καταπιέζει", "είμαι ανίκανος επειδή η γυναίκα μου είναι ψυχρή". Μερικές φορές, το φταίξιμο ανήκει πράγματι σε αυτό στο οποίο το αποδίδουμε: "έχασα τη δουλειά μου εξαιτίας μιας οικονομικής κατάστασης, την οποία σε μεγάλο βαθμό δημιούργησε η πολιτική της κυβέρνησης [...]. Άλλες πάλι φορές οι ερμηνείες που δίνουμε είναι πιο σύνθετες. Ωστόσο, αυτό που προσπαθώ να πω είναι ότι, από τη στιγμή που αρχίζουμε να σκεφτόμαστε γύρω από οποιοδήποτε πρόβλημα μας υπερβαίνει προσπαθώντας να το εξηγήσουμε, τότε έχουμε ήδη αρχίσει να σκεφτόμαστε θεωρητικά. [...]

Το σημείο αυτό θα μπορούσε να διατυπωθεί και με έναν άλλο τρόπο που μας φέρνει πιο κοντά στη θεωρία όπως παρουσιάζεται στα θεωρητικά μαθήματα. Η θεωρία συνιστά απόπειρα να εξηγήσουμε την καθημερινή μας εμπειρία με όρους που δε μας είναι τόσο οικείοι -ανεξάρτητα αν πρόκειται για τις πράξεις άλλων ανθρώπων ή για τις εμπειρίες μας από το παρελθόν ή για τα καταπιεσμένα μας συναισθήματα ή για οτιδήποτε άλλο. Μερικές φορές (και ίσως αυτό είναι το πιο δύσκολο) η εξήγηση γίνεται με όρους κάποιου πράγματος για το οποίο δεν έχουμε (και δεν μπορούμε να έχουμε) άμεση εμπειρία -και σε αυτό ακριβώς το επίπεδο η θεωρία μας λέει πραγματικά κάτι καινούργιο για τον κόσμο.

(Ian Craib, Σύγχρονη κοινωνική θεωρία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998)

Η "αναπαραγωγή της κοινωνίας" μέσω του εκπαιδευτικού μηχανισμού: ερευνητικό πρόγραμμα PISA (2018)

Το ότι οι σχολικές επιδόσεις συνδέονται με κοινωνικά χαρακτηριστικά, επισημαίνεται από πολλές έρευνες τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Ως εκ τούτου η σχολική «σταδιοδρομία» των μαθητών δεν είναι άσχετη με την κοινωνική τους προέλευση. Όσο ανερχόμαστε την κοινωνική ιεραρχία τόσο αυξάνονται τα παιδιά με καλή επίδοση στο σχολείο. Κατ’ αυτό τον τρόπο το σχολείο αναπαράγει την κοινωνία, την κοινωνική διάρθρωση. (Σελ. 99 σχολικού βιβλίου)

Μπορεί το φύλο, το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο και οι επαγγελματικές προσδοκίες που έχουν οι μαθητές/ιες της χώρας να προβλέψουν τις επιδόσεις τους στα μαθηματικά;

Προκειμένου να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό θα χρειαστούμε αντιπροσωπευτικό δείγμα των μαθητών/ιων της Ελλάδας, τα δημογραφικά τους στοιχεία και μαζί δεδομένα πάνω στις επιδόσεις τους σε διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα (συγκεκριμένα στην περίπτωση αυτή των μαθηματικών). 

Τα στοιχεία που παρουσίασε η έρευνα του προγράμματος Pisa, που διεξάγει σταθερά ο ΟΟΣΑ από το 2000 και κάθε τρία χρόνια σε μαθήτριες/ες 78 χωρών ανάμεσα στις οποίες και η Ελλάδα, μπορούν να βοηθήσουν στην απάντηση του ερωτήματος αυτού. 

Στη συγκεκριμένη έρευνα, που διεξήχθη το 2018 σε αντιπροσωπευτικό δείγμα του μαθητικού πληθυσμού από σχολεία όλης της χώρας (αριθμός δείγματος: 5.439 μαθητριών/ων με γεωγραφική κάλυψη στο σύνολο σχεδόν της επικράτειας), οι μαθητές/ιες αξιολογήθηκαν σε τρία γνωστικά αντικείμενα (μαθηματικά, φυσικές επιστήμες και κατανόηση κειμένου). (Τα στοιχεία της βάσης δεδομένων διατίθενται για στατιστική επεξεργασία εδώ: https://www.oecd.org/pisa/data/2018database/)

Χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της πολυπαραγοντικής ή πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης  (οι προϋποθέσεις, οι όροι και οι αξιωματικές παραδοχές της οποίας δε θα μας απασχολήσουν εδώ, όπως και δε θα αναφερθούμε αναλυτικά στις τεχνικές λεπτομέρειες) βλέπουμε πως όλες οι ανεξάρτητες μεταβλητές, δηλ. το φύλο, (student gender), ο δείκτης του κοινωνικο-οικονομικού και πολιτισμικού επιπέδου (index of economic, social and cultural status) όπως και οι επαγγελματικές προσδοκίες των μαθητριών/ων είναι στατιστικά σημαντικές  για την πρόβλεψη της εξαρτημένης μεταβλητής δηλαδή της επίδοσής τους στα μαθηματικά.  (παράθυρο διαλόγου 1)

Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά το φύλο το αρνητικό πρόσημο (-13,615) στη μεταβλητή "student gender", δείχνει πως τα κορίτσια τείνουν να έχουν χαμηλότερες επιδόσεις στα μαθηματικά σε  σχέση με τα αγόρια κατά 13,61 μονάδες (παράθυρο διαλόγου 2).

Αντίθετα, το θετικό πρόσημο στη μεταβλητή "index of economic, social and cultural status" δείχνει πως υπάρχει θετική συσχέτιση μεταξύ κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου και των επιδόσεων στα μαθηματικά. Συγκεκριμένα, για κάθε επιπλέον μονάδα στο δείκτη του κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου το μοντέλο προβλέπει αύξηση της επίδοσης στα μαθηματικά κατά 25,73 μονάδες. (παράθυρο διαλόγου 3)

Τέλος, για κάθε επιπλέον μονάδα στο δείκτη επαγγελματικών προσδοκιών το μοντέλο προβλέπει αύξηση στις επιδόσεις αυτού του μαθήματος κατά 1,23 μονάδες. (παράθυρο διαλόγου 4)

Η εξίσωση, επομένως, πρόβλεψης της επίδοσης των μαθητών/ιων στα μαθηματικά είναι η εξής: Επίδοση = 381,585 – 13,615 * Φύλο + 25,732 * κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο + 1,239 * επαγγελματικές προσδοκίες

Δ. Λ.

 

Ο Κοντ για τη θεωρία της φυσικής προόδου της ανθρωπότητας

Ο Κoντ θεωρείται θεμελιωτής της Κοινωνιολογίας και σ' αυτόν οφείλεται η ίδια η ονομασία αυτής της επιστήμης. Στη βάση των θεωριών του υπάρχει μια καινούργια εκτίμηση της προόδου της ανθρώπινης γνώσης, που από τις περισσότερο άπλες και γενικές επιστήμες ανελίχτηκε στις πιο σύνθετες και εξειδικευτικές. Στην κορυφή αυτής της πυραμίδας, η κοινωνιολογία σημαδεύει το θετικό στάδιο της γνώσης. Η κοινωνιολογική ερευνά χωρίζεται κατά τον Κοντ σε κοινωνική, στατική και δυναμική: η πρώτη είναι προορισμένη να ασχοληθεί με τις σταθερές συνθήκες, όπου ξετυλίγεται η ανθρώπινη ύπαρξη σε κάθε κοινωνική διάταξη και μέσα από τις δράσεις και τις αντιδράσεις, που γεννώνται ανάμεσα στα μέρη ενός κοινωνικού συστήματος, ή δεύτερη έχει σαν αντικείμενο σπουδής τους νόμους της προόδου. Ο Κοντ βλέπει τελικά την ανθρώπινη ιστορία σαν εξέλιξη μέσα από τρία στάδια: ένα στάδιο θεολογικό, ένα μεταφυσικό κι ένα θετικό.

Auguste Comte, 1798 - 1857

H θεωρία της φυσικής προόδου της ανθρωπότητας

H λίγο-πολύ δηλωμένη αντιζηλία, που τόσο συχνά ανέτρεψε τη γενική αρμονία ανάμεσα στη θεολογική και τη στρατιωτική εξουσία, μερικές φορές απόκρυψε από τους φιλόσοφους τη βασική τους συγγένεια. Αλλά, για λόγους αρχής, προφανώς δεν θα μπορούσε να υπάρξει πραγματική αντιζηλία παρά ανάμεσα στα διάφορα στοιχεία ενός και του αυτού πολιτικού συστήματος, εξαιτίας εκείνης τής αυθόρμητης άμιλλας που σε κάθε ανθρώπινο συναγωνισμό, πρέπει κανονικά να παίρνει τόσο μεγαλύτερη έκταση και ένταση, όσο πιο σπουδαίος και άμεσος γίνεται ο σκοπός και, γι' αυτό, όσο περισσότερο τα μέσα ξεχωρίζονται, χωρίς ποτέ να εμποδίζουν μια αναπόφευκτη, εκούσια ή ενστικτώδη, συμμετοχή στον κοινό σκοπό. Όταν δυο εξουσίες, πάντα εξίσου ενεργητικές, γεννιόνται, αναπτύσσονται και φθίνουν ταυτόχρονα, παρά τις διαφορές στη φύση τους, να είμαστε σίγουροι ότι ανήκουν αναγκαστικά σ’ ένα μοναδικό καθεστώς, όποιες κι αν είναι οι συνηθισμένες αμφισβητήσεις τους: η συνεχής πάλη, αυτή καθεαυτή, δε θα προκαλούσε μια ριζική ανακολουθία, όπως, αντίθετα, αν αυτή συνέβαινε μεταξύ δύο στοιχείων με ανάλογες λειτουργίες και συνέβαλε σταθερά στη βαθμιαία ανάπτυξη του ενός και στη συνεχή παρακμή του άλλου. Στη σημερινή περίπτωση είναι προφανές κυρίως ότι, σ’ ένα οποιοδήποτε πολιτικό σύστημα, πρέπει ασταμάτητα να υπάρχει μια βαθιά αντιζηλία ανάμεσα στη θεωρησιακή και στην ενεργητική εξουσία, οι οποίες, από αδυναμίες της φύσης μας, είναι πολύ συχνά διατεθειμένες να μην αναγνωρίζουν την αναγκαία συνεργασία τους και να ορίζουν τα γενικά όρια των αμοιβαίων συνεισφορών τους. Εξάλλου, όποια κι αν είναι μεταξύ των στοιχείων του σύγχρονου καθεστώτος ή αδιαμφισβήτητη κοινωνική συγγένεια ανάμεσα στην επιστήμη και τη βιομηχανία, πρέπει εξίσου να περιμένουμε από τη μεριά τους αναπόφευκτες παραπέρα συγκρούσεις, όταν σιγά-σιγά ή κοινή τους πολιτική υπεροχή θα γίνει σαφέστερη: οι συγκρούσεις ήδη έχουν εκδηλωθεί, τόσο από την ενδόμυχη, διανοητική και ηθική, αντίθεση, πού εμπνέει στη μια τη φυσική κατωτερότητα των εξουσιών της άλλης, πού όμως συνδυάζει μια αναπόφευκτη ανωτερότητα πλούτου, όσο και από την ενστικτώδη απέχθεια της δεύτερης για την αφαίρεση, πού χαρακτηρίζει τις έρευνες της πρώτης, και για τη σωστή υπεροψία, πού τη διακρίνει.

Έχοντας λοιπόν καταρρίψει αυτές τις πρωταρχικές αντιρρήσεις, τίποτα δεν εμποδίζει πια να δηλώσω από την αρχή, μ’ ευθύ τρόπο, το βασικό δεσμό πού ενώνει αυθόρμητα, με τόση ενεργητικότητα, τη θεολογική με τη στρατιωτική δύναμη, και που, σε οποιαδήποτε εποχή, ήταν πάντα ζωηρά αντιληπτός και αξιοσέβαστος από όλους τους ανθρώπους ενός υψηλού επιπέδου, πού συμμετείχαν πραγματικά στη μια ή στην άλλη, παρά τις πολιτικές αντιζηλίες. Πράγματι, καταλαβαίνουμε ότι κανένα στρατιωτικό καθεστώς δε θα μπορούσε να σταθεί και προπάντων να επιζήσει, αν προληπτικά δε στηριζόταν σε μια επαρκή θεολογική καθαγίαση, χωρίς την όποια η ενδόμυχη εξάρτηση, που απαιτεί, δε θα μπορούσε να ήταν ούτε αρκετά πλήρης ούτε αρκετά μακρινή.

(Συλλογικό, Franco Ferrarotti (Επιμ.) Οι Κλασικοί Της Κοινωνιολογίας, Οδυσσέας, 1976, σσ. 3-4)

Η κοινωνιολογία δεν υπήρξε ποτέ, ούτε και στο ξεκίνημα της, ένα απλό ζήτημα “οκνηρής περιέργειας”, ή όπως θα έλεγε ο Βέμπλεν idle curiosity. Από το ξεκίνημά της ακόμα είναι μια επιστήμη στρατευμένη, ακόμα περισσότερο, μαχόμενη. Ο Κοντ φαίνεται να έχει απόλυτη επίγνωση αυτού του πράγματος. Αυτό που μοιάζει σαν τελικό αποτέλεσμα μιας παρέκκλισης και που φαίνεται να διαψεύδει μια ολόκληρη ζωή σπουδής και έρευνας, δηλαδή τη μυστικιστική στάση, την επιθυμία μιας “αναγέννησης της ανθρωπότητας” του κατοπινού Κοντ, πρέπει να τη δούμε περισσότερο σαν τη λογική που απορρέει από μιαν αντίληψη η οποία θεωρεί την επιστήμη όχι σαν εγχείρημα-αυτοσκοπό και θεωρεί ειδικότερα την κοινωνιολογία σαν ανώτατο όργανο σωτηρίας: “να αναγνωρίσουμε για να προβλέψουμε, να προβλέψουμε για να δράσουμε”. Το απόφθεγμα του Κοντ δεν αφήνει αμφιβολίες σχετικά μ’ αυτό.

(Από την εισαγωγή του Franco Ferrarotti, στο ίδιο, σ. ΧΧVIII)